Genetik Makas: CRISPR’ın Hastalıkları Tedavi Etme Vaadi ve Yaşamın Kodunu Yeniden Yazmanın Tehlikeleri

Metnin analizini dinlemek için aşağıdaki oynatıcıyı kullanabilirsiniz.

Yönetici Özeti: Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats (CRISPR) teknolojisi, biyoteknoloji ve tıp alanında bir devrim niteliği taşımaktadır. Başlangıçta bakteriyel bir bağışıklık mekanizması olarak keşfedilen bu sistem, genomu benzeri görülmemiş bir hassasiyetle “düzenleme” yeteneği sayesinde, yaşam bilimlerinde bir dönüm noktası haline gelmiştir. Bu rapor, CRISPR’ın tıp, tarım ve etik alanlarındaki çok yönlü etkilerini, devrimsel potansiyelini ve beraberinde getirdiği derin tehlikeleri kapsamlı bir şekilde analiz etmektedir. Tıbbi alanda, orak hücreli anemi gibi kalıtsal kan hastalıkları için ilk CRISPR tabanlı tedavi olan Casgevy’nin onaylanması, on yıllardır tedavi edilemeyen genetik bozukluklar için yeni bir umut kapısı aralamıştır. Kanser immünoterapilerinde, özellikle CAR-T hücre tedavilerinde, CRISPR’ın bağışıklık hücrelerini daha etkili ve dayanıklı hale getirme potansiyeli, onkolojide yeni bir cephe açmaktadır. Ancak bu başarılar, teknolojinin yüksek maliyeti ve erişimdeki eşitsizlikler gibi ciddi sosyo-ekonomik zorlukları da beraberinde getirmektedir. Tarımda CRISPR, iklim değişikliğine dayanıklı, besin değeri artırılmış ve daha az kimyasal müdahale gerektiren ürünler geliştirme vaadiyle ikinci bir Yeşil Devrim potansiyeli sunmaktadır. Bununla birlikte, genetiği değiştirilmiş organizmalara (GDO) ilişkin süregelen tartışmalar ve parçalanmış küresel düzenleyici çerçeveler, bu potansiyelin tam olarak hayata geçirilmesinin önündeki en büyük engellerdir. Teknolojinin en tartışmalı yönü ise, insan germ hattı (sperm, yumurta veya embriyo) hücrelerinde kalıtsal değişiklikler yapma potansiyelidir. “Tasarım bebek” tartışmalarını alevlendiren bu olasılık, yalnızca hedef dışı etkiler ve mozaiklik gibi ciddi güvenlik riskleri barındırmakla kalmaz, aynı zamanda genetik eşitsizlik, öjeni ve insan türünün evrimsel geleceği hakkında derin felsefi ve etik soruları gündeme getirir. Amerika Birleşik Devletleri, Avrupa Birliği, Birleşik Krallık ve Çin gibi büyük güçlerin bu teknolojiye yönelik farklı ve çoğu zaman çelişkili yasal yaklaşımları, küresel bir yönetişim çerçevesinin aciliyetini ortaya koymaktadır. Bu rapor, CRISPR’ın hem hastalıkları tarihe karıştırma vaadini hem de yaşamın kodunu sorumsuzca yeniden yazmanın getireceği riskleri dengeli bir şekilde ele alarak, bu güçlü aracın insanlığın geleceğini nasıl şekillendirebileceğine dair bütüncül bir bakış açısı sunmaktadır.

Bölüm 1: Genomu Düzenlemenin Moleküler Araç Seti

CRISPR teknolojisinin uygulamalarını ve etik boyutlarını tam olarak kavrayabilmek için, öncelikle bu sistemin altında yatan moleküler mekanizmaları anlamak esastır. Bu bölüm, CRISPR’ın bir bakteri savunma mekanizmasından Nobel ödüllü bir teknolojiye evrimini, çalışma prensiplerini ve güvenliği artırmak amacıyla geliştirilen yeni nesil sistemleri detaylı bir şekilde incelemektedir.

1.1. Bakteriyel Bağışıklıktan Nobel Ödüllü Teknolojiye: CRISPR-Cas9 Sistemi

CRISPR-Cas9 sisteminin kökeni, prokaryotların (bakteri ve arkeler) virüs gibi istilacı genetik unsurlara karşı geliştirdiği adaptif bir bağışıklık sistemine dayanmaktadır.¹ Bakteri, daha önce karşılaştığı bir virüsün DNA’sından küçük bir parçayı kendi genomundaki CRISPR dizisine entegre ederek adeta bir “genetik hafıza kartı” oluşturur.¹ Bu sayede, aynı virüsle tekrar karşılaştığında onu tanıyıp etkisiz hale getirebilir. Emmanuelle Charpentier ve Jennifer A. Doudna’nın 2020 Nobel Kimya Ödülü’ne layık görülen çalışmaları, bu doğal mekanizmanın programlanabilir bir gen düzenleme aracına dönüştürülebileceğini göstermiştir.⁵

Mekanizma ve Bileşenler

CRISPR-Cas9 sisteminin bir “genetik makas” olarak işlev görmesi, üç temel bileşenin hassas etkileşimine dayanır:

• Cas9 Endonükleazı: Sistemin “makas” görevini üstlenen bu protein, Streptococcus pyogenes (SpCas9) bakterisinden izole edilmiştir. İki ana lobdan oluşur: rehber RNA’yı (gRNA) bağlayan bir tanıma (REC) lobu ve DNA’yı kesen bir nükleaz (NUC) lobu. NUC lobu, DNA’nın iki ipliğini de kesmek için HNH ve RuvC adı verilen iki farklı kesici alana sahiptir.⁶
• Rehber RNA (gRNA): Sistemin “GPS”i olarak işlev gören bu molekül, iki parçanın sentetik bir birleşimidir: CRISPR RNA (crRNA) ve trans-aktive edici CRISPR RNA (tracrRNA). crRNA, genomda hedeflenecek yaklaşık 20 baz çiftlik diziyi içerirken, tracrRNA, Cas9 proteininin bağlanması için bir iskele görevi görür.⁶ Araştırmacılar, crRNA’daki hedef diziyi değiştirerek Cas9 makasını genomdaki hemen hemen her istenen konuma yönlendirebilirler.
• Protospacer Bitişik Motifi (PAM): Cas9 proteininin hedef DNA’yı tanıyıp bağlanabilmesi için gerekli olan kısa (SpCas9 için 5′-NGG-3′) bir DNA dizisidir. Cas9, genomu tararken bu PAM dizisini arar ve bulduğunda, gRNA’nın hedef diziyle eşleşip eşleşmediğini kontrol eder. Eşleşme tam ise, kesme işlemini başlatır. Bu, sistemin yanlış yerleri kesmesini önleyen kritik bir güvenlik kontrol noktasıdır.¹

DNA Onarım Süreci: Hücrenin Kesime Tepkisi

Cas9, hedef DNA’da bir çift sarmal kırığı (Double-Strand Break – DSB) oluşturduktan sonra, hücrenin kendi doğal DNA onarım mekanizmaları devreye girer. Gen düzenleme, bu onarım süreçlerinin manipüle edilmesiyle gerçekleştirilir:

• Homolog Olmayan Uç Birleştirme (Non-Homologous End Joining – NHEJ): Hücrenin en sık kullandığı, hızlı ama hataya açık bir onarım yoludur. NHEJ, kırık DNA uçlarını doğrudan birleştirir ve bu süreçte genellikle küçük, rastgele baz eklemeleri veya silmeleri (“indel” olarak adlandırılır) meydana gelir. Bu küçük hatalar, genellikle hedeflenen genin kodlama çerçevesini bozarak onu işlevsiz hale getirir. Bu nedenle NHEJ, bir genin ifadesini susturmak veya “nakavt etmek” (knockout) için kullanılır.³
• Homoloji Yönelimli Onarım (Homology-Directed Repair – HDR): Daha hassas ancak daha az verimli olan bu yolak, onarım için bir DNA şablonu kullanır. Araştırmacılar, sisteme dışarıdan, istenen genetik değişikliği içeren bir DNA şablonu sağladığında, hücre bu şablonu kullanarak kırığı onarır ve bu sırada istenen değişikliği (örneğin, hatalı bir geni düzeltmek veya yeni bir gen eklemek) genoma entegre eder. “Gen düzeltme” işlemleri için HDR yolunun kullanılması zorunludur.³

1.2. Kesimi İyileştirmek: Baz ve Prime Düzenlemenin Doğuşu

Klasik CRISPR-Cas9 sisteminin devrimsel niteliğine rağmen, en büyük sınırlılığı çift sarmal kırığı (DSB) oluşturma zorunluluğudur. DSB’ler, hücre için toksik olabilir ve büyük, istenmeyen genetik yeniden düzenlemelere veya kromozomal anormalliklere yol açabilir. Ayrıca, terapötik gen düzeltmesi için gerekli olan HDR yolunun verimsizliği, klinik uygulamaların önündeki en büyük engellerden biridir.¹⁰ Bu güvenlik ve verimlilik endişeleri, teknolojinin evrimini tetiklemiş ve DSB oluşturmadan daha hassas düzenlemeler yapabilen yeni nesil araçların geliştirilmesine yol açmıştır. Bu evrimsel ilerleme, alanın yalnızca yeteneklerini artırmakla kalmayıp, aynı zamanda klinik uygulamalar için temel bir gereklilik olan güvenliği aktif olarak önceliklendirdiğini göstermektedir.

Baz Düzenleme: DNA Üzerinde Kimyasal Cerrahi

David Liu’nun laboratuvarı tarafından öncülük edilen baz düzenleme, DNA’nın tek bir harfi üzerinde “kimyasal cerrahi” yaparak, DSB oluşturma ihtiyacını tamamen ortadan kaldırır.¹³

• Mekanizma: Bu sistemde, kesme yeteneği ortadan kaldırılmış (katalitik olarak inaktif dCas9) veya sadece tek bir ipliği kesebilen (nikaz) bir Cas9 proteini, bir deaminaz enzimine (örneğin, sitidin veya adenin deaminaz) bağlanır. Cas9-gRNA kompleksi, deaminaz enzimini hedef bölgeye bir “teslimat aracı” gibi taşır. Hedef bölgeye ulaşıldığında, deaminaz enzimi, hedef bazı kimyasal olarak başka bir baza dönüştürür (örneğin, sitozini timine veya adenini guanine).¹¹
• Avantajları: DSB oluşturmadığı için, indel mutasyonları ve hedef dışı etkiler riski önemli ölçüde azalır. Bu, baz düzenlemeyi, çok sayıda genetik hastalığın temel nedeni olan tek harflik (nokta) mutasyonları düzeltmek için daha güvenli ve öngörülebilir bir araç haline getirir.¹¹

Prime Düzenleme: Genetik “Ara ve Değiştir” Fonksiyonu

Yine Liu’nun laboratuvarı tarafından geliştirilen prime düzenleme, baz düzenlemeden daha da çok yönlü bir araçtır. Mümkün olan 12 farklı baz değişiminin tamamını, küçük eklemeleri ve silmeleri, yine DSB oluşturmadan yapabilir.¹³

• Mekanizma: Prime düzenleme sistemi, bir Cas9 nikazını bir ters transkriptaz enzimine bağlar. Sistem, sadece hedefi belirlemekle kalmayıp aynı zamanda yeni genetik bilgiyi de bir şablon olarak taşıyan özel bir “prime düzenleme rehber RNA’sı” (pegRNA) kullanır. Cas9 nikazı, DNA’nın tek bir ipliğinde bir “çentik” açar. Ardından, ters transkriptaz enzimi, pegRNA’daki şablonu kullanarak yeni genetik diziyi doğrudan hedef bölgeye “yazar”.¹³
• Avantajları: Prime düzenleme, hem standart CRISPR’ın (DSB riskleri) hem de baz düzenlemenin (sınırlı değişim türleri) kısıtlamalarını aşarak benzersiz bir hassasiyet ve çok yönlülük sunar. Bu, onu daha geniş bir yelpazedeki patojenik mutasyonları düzeltmek için son derece güçlü bir araç haline getirir.¹³

Bölüm 2: Klinik Cephe: Somatik Gen Düzenlemenin Pratikteki Uygulamaları

Teoriden uygulamaya geçiş, CRISPR teknolojisinin insan sağlığı üzerindeki gerçek potansiyelini ortaya koymaktadır. Bu bölüm, kalıtsal değişikliklerin etik alanından kaçınarak, yalnızca hastanın vücut (somatik) hücrelerini hedef alan klinik uygulamalara odaklanmaktadır. İncelenen vaka çalışmaları, hem çığır açan başarıları hem de aşılması gereken zorlu engelleri gözler önüne sermektedir.

2.1. Dönüm Noktası Niteliğinde Bir Başarı: Casgevy ile Kalıtsal Kan Hastalıklarının Tedavisi

CRISPR’ın klinikteki en somut başarısı, orak hücreli anemi (SCD) ve transfüzyona bağımlı β-talasemi (TDT) gibi yıkıcı kan hastalıkları için geliştirilen Casgevy (exagamglogene autotemcel veya exa-cel) tedavisidir. Bu tedavi, bir CRISPR bazlı ilacın düzenleyici kurumlardan onay aldığı ilk örnek olarak tarihe geçmiştir.¹⁸

Hastalık ve Terapötik Strateji

SCD ve TDT, hemoglobinin β-globin zincirini kodlayan gendeki mutasyonlardan kaynaklanan kalıtsal hastalıklardır.¹⁸ SCD’de kırmızı kan hücreleri “orak” şeklini alarak damarları tıkar ve şiddetli ağrı krizlerine (vazo-oklüzif krizler – VOC’ler) ve organ hasarına yol açar.²² TDT’de ise yetersiz hemoglobin üretimi, hastaları yaşam boyu kan transfüzyonlarına bağımlı kılar.²³ Casgevy’nin stratejisi, hastalığın temel nedenini doğrudan düzeltmek yerine, zekice bir çözüm sunar. Tedavi, hastanın kendi hematopoietik (kan yapıcı) kök hücrelerinde

BCL11A genini hedef almak için CRISPR-Cas9 kullanır. Bu gen, doğumdan sonra fetal hemoglobin (HbF) üretimini baskılayan bir anahtar görevi görür. CRISPR ile BCL11A geni etkisiz hale getirildiğinde, HbF üretimi yeniden başlar. Yüksek seviyelerdeki HbF, kusurlu yetişkin hemoglobininin yerini alarak hastalığın semptomlarını ortadan kaldırır.¹⁹

Belirleyici Klinik Deney Sonuçları

Casgevy’nin onayı, Birleşik Krallık, ABD ve AB’deki düzenleyici kurumları ikna eden güçlü klinik deney verilerine dayanmaktadır.¹⁸

• Etkinlik: SCD hastalarında yapılan çalışmalarda, tedavi edilen hastaların büyük çoğunluğunda (bir kohortta 31 hastanın 29’u) şiddetli VOC’ler tamamen ortadan kalkmıştır.¹⁹ TDT hastalarında ise neredeyse tüm katılımcılarda kan transfüzyonu ihtiyacı ortadan kalkmıştır.²⁰
• Dayanıklılık ve Uzun Vadeli Güvenlik: Bazı hastalarda beş yılı aşan uzun vadeli takip verileri, klinik faydaların kalıcı olduğunu göstermektedir. Hastalarda fetal hemoglobin seviyeleri ve genetiği değiştirilmiş hücre popülasyonları zamanla stabil kalmıştır.²⁸ Tedavinin güvenlik profili, büyük ölçüde, prosedürün bir parçası olan ve kemik iliğini yok etmek için kullanılan miyeloablatif kemoterapi rejiminin bilinen riskleriyle tutarlıdır.²⁶

Hasta Yolculuğu ve Tedavi Protokolü

Casgevy, ex vivo (vücut dışında) bir tedavi yöntemidir ve oldukça karmaşık, uzun ve zorlu bir süreci içerir. Süreç, hastanın kan yapıcı kök hücrelerinin toplanmasıyla başlar. Bu hücreler, genetik düzenlemenin yapılacağı özel bir laboratuvara gönderilir. Bu sırada hasta, mevcut kemik iliğini tamamen yok etmek için yüksek dozda kemoterapi alır. Bu hazırlık aşaması, yeni ve düzenlenmiş hücrelere yer açmak için kritik öneme sahiptir ancak kısırlık gibi ciddi yan etki riskleri taşır. Son olarak, laboratuvarda genetik olarak düzenlenen hücreler hastaya bir damar yoluyla geri infüze edilir. Bu hücrelerin kemik iliğine yerleşip yeni ve sağlıklı kan hücreleri üretmeye başlaması haftalar sürebilir ve tüm süreç aylar alabilir.¹⁸

Sosyo-Ekonomik Engel: Maliyet ve Erişim

Casgevy’nin bilimsel zaferi, “tedavi edici” bir terapinin paradoksunu da ortaya çıkarmıştır. ABD’de 2.2 milyon dolarlık bir fiyat etiketine sahip olan bu tedavi, yıkıcı bir hastalığa işlevsel bir çare sunarken, aynı zamanda dünya genelindeki hasta popülasyonunun büyük çoğunluğu için erişilemez durumdadır.²⁵ SCD hastalarının önemli bir kısmı düşük gelirli ve kamu sağlık sigortasına (Medicaid gibi) bağımlı olduğundan, bu durum devasa bir sağlık eşitliği sorunu yaratmaktadır.³³ Bu finansal yük, ABD’deki Medicare ve Medicaid Hizmetleri Merkezleri (CMS) gibi kurumları, ödemeyi tedavinin başarısına bağlayan “sonuç odaklı” geri ödeme modelleri geliştirmeye itmiştir.³³ Bu durum, bilimsel bir atılımın toplumsal bir çözüme dönüşmesinin önündeki ekonomik ve yapısal engelleri gözler önüne sermektedir. Değeri kanıtlanmış bir tedavinin, maliyeti nedeniyle ulaşılamaz olması, “tedavi” kavramının toplumsal anlamını sorgulatmaktadır.

2.2. Kansere Karşı Bağışıklığı Yeniden Programlamak: CAR-T Hücre Terapilerinin Geliştirilmesi

CRISPR, kanser tedavisinde, özellikle de Kimerik Antijen Reseptör (CAR) T-hücre terapisinde yeni bir çığır açma potansiyeline sahiptir. CAR-T terapisi, hastanın kendi T-hücrelerinin (bir tür bağışıklık hücresi) laboratuvarda kanser hücrelerini tanıyacak ve onlara saldıracak şekilde genetik olarak yeniden programlanması prensibine dayanır.³⁷ Ancak geleneksel CAR-T terapilerinin T-hücresi tükenmesi, karmaşık üretim süreçleri ve solid (katı) tümörlere karşı sınırlı etkinliği gibi önemli kısıtlamaları vardır.³⁷

CRISPR’ın Yeni Nesil CAR-T’deki Rolü

CRISPR, bu sınırlamaları aşmak için çok yönlü bir araç seti sunmaktadır:

• Dayanıklılığı Artırma: Kanser hücreleri, T-hücrelerinin aktivitesini baskılayan “fren” mekanizmalarını (örneğin, PD-1) kullanır. CRISPR, T-hücrelerindeki PD-1 veya CISH gibi genleri “nakavt ederek” bu frenleri ortadan kaldırabilir. Bu sayede CAR-T hücreleri daha dirençli hale gelir ve tümör mikroçevresinde daha uzun süre aktif kalarak savaşabilir.³⁷
• Güvenliği ve Hassasiyeti İyileştirme: Geleneksel CAR-T üretiminde kullanılan viral vektörler, CAR genini T-hücresi genomuna rastgele bir yere entegre eder, bu da istenmeyen yan etkilere neden olabilir. CRISPR, CAR geninin, T-hücresi reseptör alfa zinciri (TRAC) lokusu gibi, genomda önceden belirlenmiş güvenli ve etkili bir bölgeye hassas bir şekilde yerleştirilmesini sağlar. Bu, daha tutarlı CAR ifadesi ve potansiyel olarak daha iyi bir güvenlik profili sunar.³⁹
• Allojenik (“Hazır”) Terapiler Oluşturma: Mevcut CAR-T terapileri otologdur, yani her hasta için kendi hücrelerinden özel olarak üretilir ve bu süreç haftalar sürer. CRISPR, sağlıklı donörlerden alınan T-hücrelerinde, alıcıda “graft-versus-host” hastalığına neden olan genleri etkisiz hale getirmek için kullanılabilir. Bu, herkes için kullanılabilecek “hazır” veya allojenik CAR-T hücrelerinin üretilmesini mümkün kılar, bu da tedaviyi daha ucuz, daha hızlı ve daha erişilebilir hale getirir.³⁷

Klinik Deney Ortamı (COBALT Çalışmaları)

CRISPR ile geliştirilmiş CAR-T hücrelerinin klinik denemeleri hızla ilerlemektedir. Örneğin, CTX130 adlı allojenik CAR-T tedavisinin böbrek hücreli karsinomda (bir tür solid tümör) denendiği COBALT-RCC çalışması, bu alanda önemli bir konsept kanıtı sunmuştur. Çalışma, bir hastada üç yılı aşan kalıcı ve tam bir yanıt elde etmiş ve tedavinin kabul edilebilir bir güvenlik profiline sahip olduğunu göstermiştir. Bu, allojenik, CRISPR ile düzenlenmiş bir CAR-T tedavisinin solid bir tümörde elde ettiği ilk önemli başarıdır.⁴¹

Ortaya Çıkan Güvenlik Endişeleri: İkincil Maligniteler

CAR-T terapilerinin başarısına rağmen, FDA’nın bu tedavileri alan hastalarda T-hücresi maligniteleri (kanserleri) riskine ilişkin başlattığı soruşturma, önemli bir güvenlik endişesini gündeme getirmiştir. Bu riskin, özellikle viral vektörlerin neden olduğu insersiyonel mutagenezden (genin genomda yanlış bir yere entegre olması) kaynaklanabileceği düşünülmektedir. Bu durum, düzenleyici kurumların bu tür gelişmiş tedaviler için uzun vadeli hasta takibini (genellikle 15 yıla kadar) zorunlu kılmasının ne kadar kritik olduğunu göstermektedir.²⁵

2.3. In Vivo Teslimat Zorluğu: Kistik Fibroz ve Ötesi Vakası

CRISPR’ın gerçek devrimsel potansiyeli, sadece ex vivo olarak değiştirilebilen kan hücrelerinin ötesine geçerek, doğrudan vücut içinde (in vivo) organ ve dokuları hedefleyebilme yeteneğine bağlıdır. SCD ve CAR-T gibi mevcut başarılar, hücrelerin vücuttan alınıp laboratuvarda manipüle edilebildiği ex vivo yaklaşımlara dayanmaktadır. Ancak, genetik hastalıkların büyük çoğunluğu akciğer, karaciğer, beyin ve kas gibi katı organları etkiler ve bu organlara CRISPR araçlarını güvenli ve etkili bir şekilde ulaştırmak, alanın önündeki en büyük teknolojik engeldir.⁵²

Kistik Fibroz (CF) Birincil Hedef Olarak

Kistik fibroz, CFTR genindeki mutasyonlardan kaynaklanan tek genli bir hastalıktır. Bu durum, onu gen düzeltme için ideal bir aday yapar.⁵² Mevcut modülatör ilaçlar hayat kalitesini artırmış olsa da, bir tedavi sunmazlar ve hastaların yaklaşık %10’unda etkisizdirler.⁵⁵ Bu nedenle, kalıcı bir çözüm sunabilecek bir gen terapisi için büyük bir ihtiyaç bulunmaktadır. Ancak akciğerlere gen düzenleme araçlarını ulaştırmak, mukus bariyeri ve bağışıklık tepkileri gibi zorluklar nedeniyle son derece güçtür.⁵²

Teslimat Vektörlerindeki Yenilikler

Bu teslimat darboğazını aşmak için, özellikle viral olmayan sistemler üzerine yoğun araştırmalar yapılmaktadır:

• Lipid Nanopartiküller (LNP’ler): COVID-19 mRNA aşılarının başarısıyla ünlenen bu teknoloji, CRISPR bileşenlerini (Cas9 proteini ve gRNA) paketleyip hedef hücrelere taşımak için yeniden tasarlanmaktadır. Son zamanlarda CF’nin fare modellerinde yapılan çığır açıcı çalışmalar, akciğere özgü LNP’lerin, baz düzenleyicileri doğrudan akciğer kök hücrelerine ulaştırabildiğini göstermiştir. Bu yaklaşım, CFTR geninde uzun süreli bir düzeltme sağlamış ve proteinin işlevini geri kazandırmıştır.⁵³

Kliniğe Giden Yol

In vivo CRISPR terapilerinin insanlarda denenebilmesi için LNP üretiminin ölçeklendirilmesi, insanlarda teslimat verimliliğinin doğrulanması ve uzun vadeli güvenliğin kanıtlanması gibi önemli engellerin aşılması gerekmektedir.⁵²

Ex vivo tedavilerdeki başarılar önemli olmakla birlikte, karmaşık, pahalı ve kemoterapi gerektiren bu süreçler, teknolojinin uygulanabilirliğini sınırlar. In vivo teslimat sorununun çözülmesi, sadece CF için değil, sayısız diğer genetik hastalık için de CRISPR’ın potansiyelini açığa çıkaracak olan bir sonraki büyük adımdır. Bu nedenle, LNP gibi teslimat teknolojilerindeki ilerlemeler, tüm gen düzenleme alanının geleceği için kritik bir kapı aralamaktadır.

Bölüm 3: Bir Sonraki Yeşil Devrim: Gıda Arzımızı Yeniden Şekillendirmek

CRISPR teknolojisi, tıp alanındaki uygulamalarının yanı sıra, tarım sektöründe de bir dönüşüm yaratma potansiyeline sahiptir. Gıda güvenliği, iklim değişikliğinin etkileri ve sürdürülebilir üretim gibi küresel zorluklara yanıt olarak CRISPR, daha dayanıklı, besleyici ve verimli tarım ürünleri geliştirmek için güçlü bir araç sunmaktadır. Bu bölüm, CRISPR’ın tarımdaki uygulamalarını, geleneksel GDO’lardan farkını ve bu alandaki düzenleyici engelleri incelemektedir.

3.1. Daha Sürdürülebilir ve Besleyici Bir Hasat Tasarlamak

Tarımsal gen düzenlemenin temel amacı, bitkilerin genetik yapısında hassas değişiklikler yaparak daha verimli ve dayanıklı bir gıda sistemi oluşturmaktır.⁶⁰

Tarımsal Gen Düzenlemenin Temel Hedefleri

• İklim Direnci: Kuraklık, aşırı sıcaklık ve tuzluluk gibi abiyotik stres faktörlerine karşı daha toleranslı bitkiler geliştirmek. Örneğin, mısırda ARGOS8 geninin ifadesini düzenleyerek kurak koşullar altında verimin artırılması bu hedefe bir örnektir.⁶⁰
• Hastalık ve Zararlılara Karşı Direnç: Bitkileri mantar, bakteri ve virüs gibi patojenlere karşı doğal olarak dirençli hale getirerek kimyasal pestisit kullanımını azaltmak.⁶⁰
• Verim ve Kalitenin Artırılması: Fotosentez verimliliğini ve besin alımını iyileştirmek, hasadı kolaylaştırmak için bitki mimarisini değiştirmek ve raf ömrünü uzatmak gibi özellikler hedeflenmektedir.⁶⁰
• Besin Değerinin Artırılması (Biyofortifikasyon): Vitamin, mineral veya diğer sağlıklı bileşiklerin (örneğin, antioksidanlar) miktarını artırarak gıdaların besin profilini zenginleştirmek.⁶⁰

CRISPR ve Geleneksel GDO’lar Arasındaki Fark

CRISPR’ın tarımda yarattığı en önemli farklardan biri, geleneksel genetiği değiştirilmiş organizma (GDO) teknolojisinden ayrışan mekanizmasıdır. Geleneksel GDO’lar genellikle, bir türden diğerine gen aktarımı (transgenez) yoluyla oluşturulur ve bitkinin genomuna “yabancı DNA” eklenir. Buna karşılık, CRISPR ile yapılan düzenlemelerin çoğu, bitkinin kendi genomunda hassas değişiklikler (örneğin, bir genin susturulması veya doğal bir mutasyonun taklit edilmesi) yapmayı içerir ve genellikle yabancı DNA içermez. Bu nedenle, birçok bilim insanı ve bazı düzenleyici kurumlar, bu tür düzenlemelerin hızlandırılmış geleneksel ıslah yöntemlerine daha yakın olduğunu savunmaktadır.⁶⁰ Bu ayrım, düzenleyici tartışmaların ve kamuoyu algısının merkezinde yer almaktadır.

3.2. Laboratuvardan Pazara: Gen Düzenlenmiş Tarım Ürünleri Vaka Çalışmaları

CRISPR’ın tarımdaki potansiyeli, halihazırda piyasaya sürülmüş veya geliştirmenin son aşamalarında olan somut ürünlerle kanıtlanmaktadır.⁶³

• Acısız Hardal Yeşillikleri (Pairwise): ABD pazarında satılan ilk CRISPR ile düzenlenmiş gıda ürünlerinden biridir. Bilim insanları, bitkinin keskin ve acı tadından sorumlu genleri düzenleyerek, salatalarda daha rahat tüketilebilecek daha yumuşak bir lezzet profili oluşturmuşlardır.⁶⁵
• Yüksek GABA’lı Domatesler (Sanatech Seed): Japonya’da ticarileştirilen ilk CRISPR ürünüdür. Bu domatesler, kan basıncını düşürmeye yardımcı olabileceği düşünülen gama-aminobütirik asit (GABA) amino asidini daha yüksek seviyelerde içerecek şekilde düzenlenmiştir.⁶⁶
• Kararmayan Muz ve Avokadolar: Gıda israfını azaltmayı hedefleyen bu projelerde, meyvelerin kesildikten sonra kararmasına neden olan enzimatik reaksiyonlardan sorumlu genler hedeflenerek raf ömrü uzatılmaktadır.⁶⁵
• D Vitamini ile Zenginleştirilmiş Domatesler: Bu domatesler, D vitamini öncüsü bir bileşiği yüksek seviyelerde biriktirecek şekilde düzenlenmiştir. Bu domatesler daha sonra UV ışığına maruz bırakılarak, D vitamininin aktif formuna dönüştürülmesi sağlanır.⁶⁶

Bu örnekler, CRISPR’ın sadece verimi artırmakla kalmayıp, aynı zamanda tüketiciye yönelik doğrudan faydalar (daha iyi tat, daha yüksek besin değeri, daha az israf) sunma potansiyelini de göstermektedir. Ancak bu yeniliklerin yaygınlaşmasının önündeki en büyük engel, bilimsel değil, politiktir. Tıbbi tedavilere yönelik küresel düzeyde (temkinli de olsa) bir uyum varken, gen düzenlenmiş tarım ürünlerinin düzenlenmesi konusunda derin bir küresel bölünme yaşanmaktadır. ABD, Kanada, Japonya ve Avustralya gibi ülkeler, yabancı DNA içermeyen CRISPR ile düzenlenmiş ürünleri genellikle GDO düzenlemelerinden muaf tutarak daha esnek bir yaklaşım benimserken, Avrupa Birliği, 2018’deki bir Adalet Divanı kararı uyarınca bu ürünleri katı GDO mevzuatına tabi tutmaktadır.⁶³ Bu durum, uluslararası ticarette belirsizlikler yaratmakta, araştırmaları yavaşlatmakta ve potansiyel olarak faydalı ürünlerin çiftçilere ve tüketicilere ulaşmasını engellemektedir. AB içinde, bu katı çerçevenin “Yeni Genomik Teknikler (NGT)” başlıklı yeni bir teklifle esnetilmesine yönelik tartışmalar devam etse de, bu konu hala yoğun siyasi ve kültürel çekişmelerin merkezindedir.⁶⁷ Bu düzenleyici belirsizlik, CRISPR’ın tarımdaki potansiyelini tam olarak gerçekleştirmesinin önündeki en önemli engel olarak durmaktadır.

Bölüm 4: Büyük Tartışma: Etik, Toplum ve İnsan Germ Hattının Geleceği

Bu bölüm, CRISPR teknolojisinin en derin ve en tartışmalı yönünü ele almaktadır: insan genomunda kalıtsal değişiklikler yapma potansiyeli. Bilimsel çerçevenin ötesine geçerek, bu gücün derin etik, felsefi ve toplumsal sonuçlarını incelemektedir.

4.1. Rubicon’u Geçmek: Kalıtsal Germ Hattı Düzenlemesinin Bilimi ve Etiği

Tartışmanın merkezinde, iki temel gen düzenleme türü arasındaki net ayrım yatmaktadır:

• Somatik ve Germ Hattı Düzenlemesi: Somatik hücre düzenlemesi, hastanın üreme hücreleri dışındaki vücut hücrelerini hedefler; yapılan değişiklikler sadece o bireyi etkiler ve gelecek nesillere aktarılmaz.⁷² Önceki bölümde tartışılan tüm klinik uygulamalar bu kategoriye girer. Germ hattı düzenlemesi ise sperm, yumurta veya erken evre embriyolarda yapılır. Bu tür bir değişiklik, ortaya çıkacak bireyin her hücresinde yer alır ve kalıtsal hale gelerek insan gen havuzunu kalıcı olarak değiştirir.⁷⁴

Derin Güvenlik Endişeleri

Germ hattı düzenlemesinin klinik kullanımının önündeki en büyük bilimsel engel, taşıdığı benzersiz ve katlanarak artan güvenlik riskleridir:

• Hedef Dışı Etkiler (Off-Target Effects): Genomda istenmeyen yerlerde yapılan kesimler veya değişiklikler, bir bireyin ve onun soyundan gelen herkesin genomunun kalıcı bir parçası haline gelir. Bu tür hataların uzun vadeli sonuçları tamamen bilinmemektedir ve yeni hastalıklara veya öngörülemeyen sağlık sorunlarına yol açabilir.⁷²
• Mozaiklik (Mosaicism): Düzenleme, erken embriyonun her hücresinde başarılı bir şekilde gerçekleşmezse, sonuçta ortaya çıkan birey, düzenlenmiş ve düzenlenmemiş hücrelerin bir “mozaiği” olur. Bu durum, hastalığın tedavi edilememesine, hatta yeni ve karmaşık sağlık sorunlarının ortaya çıkmasına neden olabilir.⁷²

Felsefi Argümanlar

Bu teknolojinin kullanımı, birbiriyle çelişen derin felsefi argümanları beraberinde getirir:

• Lehteki Argümanlar (Katı Koşullar Altında): Teknolojinin güvenli hale getirilebilmesi durumunda, yıkıcı genetik hastalıkların nesiller boyu aktarılmasını önleme potansiyeli, bazıları tarafından ahlaki bir zorunluluk olarak görülmektedir.⁷⁹ Özellikle her iki ebeveynin de resesif bir hastalık için homozigot olduğu ve bu nedenle tüm çocuklarının hasta doğmasının garanti olduğu nadir durumlar için tek çözüm olabilir.⁷⁹
• Aleyhteki Argümanlar: En temel itirazlardan biri, henüz doğmamış bir embriyodan ve gelecek nesillerden “bilgilendirilmiş onam” almanın imkansızlığıdır.⁷⁹ Ayrıca, çoğu durumda, Preimplantasyon Genetik Tanı (PGT) gibi daha güvenli alternatiflerin varlığı, germ hattı düzenlemesinin gerekliliğini sorgulatmaktadır.⁷⁷ İnsan onurunun ihlali ve yaşamın “doğal” planına müdahale edilmesi de güçlü felsefi karşı argümanlar olarak öne çıkmaktadır.⁷⁷

4.2. “Tasarım Bebek” Hayaleti: Geliştirme, Eşitlik ve İnsan Gen Havuzu

Tartışma, tedavi amaçlı kullanımların ötesine geçerek, insan yeteneklerini “geliştirme” potansiyelini de kapsamaktadır.

“Kaygan Zemin”: Tedaviden Geliştirmeye

En yaygın endişelerden biri, germ hattı düzenlemesinin net terapötik amaçlar için bir kez kabul edildiğinde, kaçınılmaz olarak zeka, dış görünüş veya atletik yetenek gibi tıbbi olmayan özellikleri geliştirmek için kullanılacağına dair “kaygan zemin” argümanıdır.⁷² “Tedavi” ve “geliştirme” arasındaki çizgi, son derece kırılgan ve sosyal olarak inşa edilmiş bir kavramdır. Örneğin, sağırlığın tedavisi, Sağır topluluğu tarafından kendi kültürlerine bir saldırı olarak görülebilir. Ortalama altı boyu önlemek, bir büyüme bozukluğunun tedavisi olarak çerçevelenebilir. Bu belirsizlik, bu ayrıma dayalı herhangi bir yasal sınırın sürekli baskı altında olacağını ve tüketici odaklı bir sağlık pazarında sürdürülmesinin neredeyse imkansız olabileceğini göstermektedir.⁷⁷

Genetik Eşitsizlik ve Yeni Bir Öjeni

Geliştirme teknolojilerinin yalnızca zenginler için erişilebilir olması, toplumda “genetik olarak zenginler” ve “genetik olarak fakirler” arasında biyolojik bir uçurum yaratma riski taşır.⁸² Bu durum, toplumsal baskıların ve tüketici tercihlerinin “istenmeyen” olarak kabul edilen özelliklerin ortadan kaldırılmasına yol açtığı, piyasa temelli yeni bir öjeni biçiminin ortaya çıkması tehlikesini barındırır.⁷⁷

İnsan Çeşitliliği ve Gen Havuzu Üzerindeki Etkiler

İnsan DNA’sında hedefli ve kalıcı değişiklikler yapmanın uzun vadeli evrimsel sonuçları öngörülemez. Asıl tehlike, genetik kastlardan oluşan distopik senaryolardan ziyade, genetik alçakgönüllülüğün kaybı olabilir. “Kötü” genleri ortadan kaldırmak, istenmeyen sonuçlara yol açabilir, çünkü birçok gen pleiotropiktir (birden fazla etkiye sahiptir) ve genetik çeşitlilik, bir türün dayanıklılığı için hayati öneme sahiptir.⁸⁴ Örneğin, otizm ve şizofreni gibi durumlarla ilişkili genetik varyantların popülasyonda sabit oranlarda kalması, yaratıcılık gibi gizli evrimsel avantajlar sağlayan ödünleşimlerin bir parçası olabileceğini düşündürmektedir.⁸⁴ Bu “istenmeyen” varyantları gen havuzundan yaygın bir şekilde “temizlemek”, bu gizli faydaları istemeden ortadan kaldırabilir ve insan türünü gelecekteki bilinmeyen çevresel baskılara (yeni salgınlar, iklim değişiklikleri vb.) karşı daha kırılgan hale getirebilir.

4.3. He Jiankui Olayı: Bilimsel Suistimalin Vaka Analizi

Kasım 2018’de Çinli bilim insanı He Jiankui’nin, CCR5 genini etkisiz hale getirerek HIV’e karşı direnç kazandırdığını iddia ettiği dünyanın ilk genetiği değiştirilmiş bebeklerini yarattığını duyurması, bu etik tartışmaları somut bir krize dönüştürdü.⁸⁹

• Skandal ve Yankıları: Bu duyuru, küresel bilim camiasında bir şok dalgası yarattı ve evrensel bir kınamayla karşılandı. Eleştiriler, şeffaflık eksikliği ve kusurlu bilgilendirilmiş onam süreci gibi derin etik ihlallerin yanı sıra, kanıtlanmamış tıbbi gereklilik, güvenliğin doğrulanamaması ve mozaiklik ile hedef dışı etkilere dair kanıtlar gibi bilimsel pervasızlıklar üzerine odaklandı.⁷²
• Küresel Sonuçlar: He Jiankui olayı, güçlü bir katalizör görevi gördü. Dünyayı şoke ederek acil bir küresel yönetişim tartışmasını zorunlu kıldı. Klinik germ hattı düzenlemesi üzerine küresel bir moratoryum çağrılarına yol açtı ve başta Çin olmak üzere hükümetleri hızla daha sıkı düzenlemeler uygulamaya teşvik etti.⁷²

Bölüm 5: Parçalanmış Bir Fikir Birliği: Küresel Düzenleyici Manzara

CRISPR teknolojisinin yönetişimi, özellikle germ hattı düzenlemesi ve tarım uygulamaları söz konusu olduğunda, derin bölünmeler ve uluslararası bir fikir birliği eksikliği ile karakterize edilen parçalanmış bir manzara sunmaktadır. Bu bölüm, önde gelen küresel güçlerin CRISPR’ı nasıl düzenlediğine dair ayrıntılı bir karşılaştırmalı analiz sunmaktadır.

5.1. Farklı Yollarda Gezinme: Karşılaştırmalı Bir Analiz

• Amerika Birleşik Devletleri: Karmaşık ve parçalı bir sistem.

• Somatik Terapiler: Gıda ve İlaç Dairesi’nin (FDA) Biyolojik Değerlendirme ve Araştırma Merkezi (CBER) tarafından, mevcut gen terapisi çerçevesi altında düzenlenmektedir. FDA, genom düzenleme ürünleri için güvenlik ve üretime ilişkin titiz veriler gerektiren özel kılavuzlar yayınlamıştır.⁹³
• Germ Hattı Düzenlemesi: Klinik uygulamalar üzerinde fiili bir yasak bulunmaktadır. FDA’nın, bir kongre ek maddesi (her yıl yenilenen) uyarınca, insan embriyosunda kalıtsal bir gen düzenlemesi içeren herhangi bir başvuruyu incelemesi yasaklanmıştır.⁷² Bununla birlikte, özel fonlarla laboratuvarda yapılan araştırmalar açıkça yasa dışı değildir, ancak insan embriyolarının yaratılmasını veya yok edilmesini içeren araştırmalara federal fon sağlanmasını yasaklayan Dickey-Wicker Değişikliği tarafından ciddi şekilde kısıtlanmaktadır.⁹⁰
• Tarım: ABD Tarım Bakanlığı (USDA) tarafından düzenlenir ve ürün tabanlı bir yaklaşım benimsenmiştir. Geleneksel ıslah yoluyla elde edilebilecek düzenlemelere sahip ürünler genellikle GDO düzenlemelerinden muaf tutulur.⁶³
• Avrupa Birliği: İkiye bölünmüş ve son derece temkinli bir yaklaşım.

• Somatik Terapiler: Avrupa İlaç Ajansı (EMA) tarafından merkezi olarak düzenlenir. EMA, Casgevy gibi dönüştürücü tedavileri koşullu pazarlama izni çerçevesinde onaylama eğilimindedir.²³
• Germ Hattı Düzenlemesi: Birçok üye devlette yasalarla ve Avrupa genelinde etkili olan Oviedo Sözleşmesi ile kesin olarak yasaklanmıştır.⁷⁸
• Tarım: Son derece kısıtlayıcıdır. Avrupa Birliği Adalet Divanı’nın (ABAD) 2018 tarihli bir kararı, genetiği düzenlenmiş bitkilerin neredeyse tamamını GDO olarak sınıflandırmış ve onları AB’nin külfetli ve siyasi olarak hassas GDO Direktifi’ne tabi kılmıştır.⁶⁸ Bu karar, bilim camiası tarafından geniş çapta eleştirilmiştir. Yeni Genomik Teknikler (NGT) için hazırlanan yeni bir yasa teklifi, daha esnek, iki kademeli bir sistem oluşturmayı amaçlasa da, oldukça tartışmalı olmaya devam etmektedir ve geleceği belirsizdir.⁶⁷
• Birleşik Krallık: Araştırmaya izin veren benzersiz bir model.

• Somatik Terapiler: İlaç ve Sağlık Ürünleri Düzenleme Kurumu (MHRA) tarafından düzenlenir ve bu kurum, dünyada Casgevy’yi onaylayan ilk kurum olmuştur.¹⁸
• Germ Hattı Düzenlemesi: Klinik kullanımı yasaktır. Ancak, İnsan Döllenme ve Embriyoloji Kurumu (HFEA), CRISPR kullanılarak insan embriyoları üzerinde temel araştırma yapılması için lisanslar vermiştir. Bu lisanslar, embriyoların bir gebelik oluşturmak için kullanılmaması ve 14 gün sonra imha edilmesi gibi katı koşullara tabidir. Bu durum, Birleşik Krallık’ı bu alandaki temel araştırmalarda küresel bir lider konumuna getirmektedir.¹⁰¹
• Çin: Skandal sonrası önemli ölçüde sıkılaştırılmış, yukarıdan aşağıya devlet kontrolü sistemi.

• Germ Hattı Düzenlemesi: Araştırmaya izin verilir, ancak klinik kullanım (düzenlenmiş bir embriyonun implante edilmesi), He Jiankui olayından sonra çıkarılan çok sayıda yönetmelik uyarınca kesinlikle yasaktır. Yeni yasalar, bu tür araştırmalar için yerel kurumsal inceleme kurullarına güvenmek yerine daha üst düzey etik ve hükümet onayı gerektirmektedir.⁷⁴
• Somatik Terapiler ve Tarım: Çin, biyoteknolojiyi ulusal bir stratejik öncelik haline getirmiş ve hem klinik uygulamalara hem de tarımsal gen düzenlemesine büyük yatırımlar yapmaktadır. Bu alanları, gelecekteki ekonomik ve jeopolitik gücün anahtarı olarak görmektedir.¹⁰⁴

Aşağıdaki tablo, bu karmaşık ve çeşitli uluslararası düzenleyici manzarayı özetlemektedir. Bu tablo, yönetişim modellerindeki temel farklılıkları (örneğin, Birleşik Krallık’ın araştırma istisnası, ABD’nin federal fon yasağına karşın özel sektörün yasal alanı, Çin’in devlet kontrolü) bir bakışta karşılaştırmak için değerli bir araçtır. Bu farklılıklar, bilimsel ilerlemeyi, yatırımları ve “yasal arbitraj” potansiyelini (araştırmacıların daha izin verici yargı bölgelerine taşınması) doğrudan etkilemektedir.

Bölüm 6: Sentez ve Gelecek Yörüngeleri

Bu son bölüm, raporun bulgularını sentezleyerek ileriye dönük bir perspektif sunmaktadır. Analizin ötesine geçerek, sorumlu yönetişim için önerilerde bulunmakta ve bu teknolojinin insan türü için uzun vadeli sonuçları üzerine düşünmektedir.

6.1. İleriye Giden Yol: Yeniliği Sorumlu Yönetişimle Dengelemek

Rapor boyunca tanımlanan temel zorluklar şunlardır: teknolojinin güvenliğini ve hassasiyetini sağlamak, fahiş maliyetleri yönetmek ve adil erişimi temin etmek, parçalanmış küresel düzenleyici manzarada yol bulmak ve teknolojinin sınırları hakkında kalıcı bir etik fikir birliği oluşturmak.

Küresel Bir Çerçeve İçin Öneriler

Gelecekteki yönetişim için temel ilkeler, mevcut modellerin başarı ve başarısızlıklarından ders çıkararak önerilebilir:

• Uygulamaya Özgü Düzenleme: “Tek beden herkese uyar” yaklaşımından kaçınılmalıdır. Düzenlemeler, somatik tedavi, germ hattı araştırması veya tarım gibi özel uygulamalara ve kontrollü laboratuvar ortamı veya çevresel salım gibi kullanım bağlamına göre uyarlanmalıdır.
• Uluslararası Uyum ve Gözetim: Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) gibi uluslararası kuruluşların, sorumsuz bilimsel girişimleri önlemek ve veri paylaşımını teşvik etmek için küresel standartlar ve klinik deney kayıt sistemleri geliştirmeye devam etmesi gerekmektedir.⁷⁸
• Kamu Katılımı ve Demokratik Müzakere: Kalıtsal genom düzenlemesi hakkındaki kararlar, sadece bilim insanlarına ve düzenleyicilere bırakılamayacak kadar önemlidir. Etik kırmızı çizgiler üzerinde toplumsal bir fikir birliği oluşturmak için geniş ve kapsayıcı bir kamuoyu tartışması zorunludur.¹⁰³
• Stratejik Ulusal Yatırım: Biyoteknoloji ve CRISPR’ın, ABD ve Çin gibi ülkeler arasında stratejik bir rekabet alanı olduğu kabul edilmelidir. Sorumlu yönetişim, ulusal güvenliği ve ekonomik rekabet gücünü sağlamak ve yabancı tedarik zincirlerine aşırı bağımlılığı önlemek için sağlam kamu yatırımlarını da içermelidir.¹⁰⁴

6.2. CRISPR ve İnsanlığın Geleceği: Kendi Evrimimizin Kâhyaları

CRISPR, sadece bir teknoloji değil, aynı zamanda insanlık tarihinde bir dönüm noktasıdır. Tarihte ilk kez, kendi evrimimizi bilinçli ve hassas bir şekilde yönlendirmemizi sağlayan bir araca sahibiz.⁹¹ Bu durum, bizi sadece birer kullanıcı değil, aynı zamanda genetik mirasımızın kâhyaları konumuna getirmektedir.

George Church gibi düşünürler, bu teknolojinin hastalıkları ortadan kaldırma ve insan yeteneklerini artırma potansiyelini görerek, insan evriminde yeni bir aşamanın başlangıcını öngörmektedirler.¹¹⁰ Ancak bu baş döndürücü potansiyel, muazzam bir sorumluluğu da beraberinde getirir.

Sonuç olarak, kendi genetik kodumuzu yeniden yazma gücü, türümüzün olgunluğunun nihai testidir. Hastalıkları tedavi etme vaadi cazip bir şekilde yakınımızda dururken, ileriye giden yol sadece bilimsel deha değil, aynı zamanda derin bir etik müzakere ve gelecek nesillere karşı köklü bir sorumluluk duygusu gerektirmektedir. Merkezi soru artık sadece bunu yapabilir miyiz değil, yapmalı mıyız ve eğer yapacaksak, kim karar verecek sorusudur.⁷² Bu sorulara verilecek yanıtlar, yalnızca bilimin değil, insanlığın geleceğinin de yörüngesini belirleyecektir.

Alıntılanan çalışmalar

1. Mechanisms regulating the CRISPR-Cas systems – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/microbiology/articles/10.3389/fmicb.2023.1060337/full
2. CRISPR-Cas: biology, mechanisms and relevance | Philosophical Transactions of the Royal Society B – Journals, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rstb.2015.0496
3. A Review on CRISPR/Cas9 as a Novel Technique for Cancer Therapy, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://cttjournal.com/article/a-review-on-crispr-cas9-as-a-novel-technique-for-cancer-therapy
4. Nobel Kimya Ödülü – Bilim Teknik, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://bilimteknik.tubitak.gov.tr/system/files/makale/nobel_0.pdf
5. 17th UBAK, 19 – 20 August 2023, Ankara, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.ubaksymposium.org/kitaplar/bak_17_fen_kitap_tammetin_.pdf
6. Mechanism and Applications of CRISPR/Cas-9-Mediated Genome …, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8388126/
7. Full article: Mechanism and Applications of CRISPR/Cas-9-Mediated Genome Editing, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.tandfonline.com/doi/full/10.2147/BTT.S326422
8. CRISPR Explained – YouTube, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=UKbrwPL3wXE&pp=0gcJCfwAo7VqN5tD
9. CRISPR/Cas9 gene editing – genOway, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.genoway.com/technologies/crispr-cas9-gene-editing
10. Advancing CRISPR genome editing into gene therapy clinical trials: progress and future prospects | Expert Reviews in Molecular Medicine, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/expert-reviews-in-molecular-medicine/article/advancing-crispr-genome-editing-into-gene-therapy-clinical-trials-progress-and-future-prospects/75DB28FCC5D678AF1EBE1D94639BA3C6
11. Base Editing vs. CRISPR: Navigating Precision Gene Therapy – KACTUS, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://kactusbio.com/blogs/news/base-editing-vs-crispr-navigating-precision-gene-therapy
12. Prime Editing: Mechanistic Insights and DNA Repair Modulation – MDPI, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.mdpi.com/2073-4409/14/4/277
13. Back to Basics – Base & Prime Editing – Front Line Genomics, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://frontlinegenomics.com/back-to-basics-base-and-prime-editing/
14. Improvement of base editors and prime editors advances precision genome engineering in plants – PMC, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8968349/
15. Prime Editing: A Revolutionary Technology for Precise Treatment of Genetic Disorders, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11969253/
16. Prime Editing as a Precision Gene Editing Tool – Synthego, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.synthego.com/guide/crispr-methods/prime-editing
17. A Comparative Analysis of CRISPR-Cas9, Base Editing and Prime Editing Technologies for Precision Gene Therapy in Cardiac Disease Applications | Indus Journal of Bioscience Research, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, http://induspublishers.com/IJBR/article/view/1173
18. CRISPR Kullanan İlk Tedaviyi, Orak Hücre Hastalığı ve Talasemi için İngiltere’de Onaylandı, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.drozdogan.com/crispr-kullanan-ilk-tedaviyi-orak-hucre-hastaligi-ve-talasemi-icin-ingilterede-onaylandi/
19. FDA, Orak Hücre Hastalığı İçin İlk CRISPR Terapisini Onayladı – Dr Meltem Ercan, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.meltemercan.com.tr/bilimsel-haberler/fda-orak-hucre-hastaligi-icin-ilk-crispr-terapisini-onayladi/
20. CRISPR Clinical Trials: A 2024 Update – Innovative Genomics Institute (IGI), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://innovativegenomics.org/news/crispr-clinical-trials-2024/
21. Vertex and CRISPR Therapeutics Announce Authorization of the First CRISPR/Cas9 Gene-Edited Therapy, CASGEVY™ (exagamglogene autotemcel), by the United Kingdom MHRA for the Treatment of Sickle Cell Disease and Transfusion-Dependent Beta Thalassemia, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://investors.vrtx.com/news-releases/news-release-details/vertex-and-crispr-therapeutics-announce-authorization-first
22. Müjdeli haber: CRISPR ile ilk kez talasemi ve orak hücre anemisi hastaları tedavi edilmeye başlandı, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.drozdogan.com/crispr-cas9-ilk-talasemi-orak-hucreli-anemi-tedavisi/
23. European Commission Approves First CRISPR/Cas9 Gene-Edited Therapy, CASGEVY™ (exagamglogene autotemcel), for the Treatment of Sickle Cell Disease (SCD) and Transfusion-Dependent Beta Thalassemia (TDT), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://crisprtx.com/about-us/press-releases-and-presentations/european-commission-approves-first-crispr-cas9-gene-edited-therapy-casgevy-exagamglogene-autotemcel-for-the-treatment-of-sickle-cell-disease-scd-and-transfusion-dependent-beta-thalassemia-tdt
24. CRISPR Teknolojisinin Hastalıklarda Kullanılması – İVEK Akademi, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://ivekakademi.org/blog/crispr-teknolojisinin-hastaliklarda-kullanilmasi/
25. Orak Hücre Anemisi İçin Geliştirilen İki Gen İlacı FDA Onayından Geçti, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://molgen63.org.tr/orak-hucre-anemisi-icin-gelistirilen-iki-gen-ilaci-fda-onayindan-gecti/
26. CASGEVY® Clinical Trial and Results, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.casgevy.com/sickle-cell-disease/study-information
27. Exagamglogene Autotemcel (Casgevy) – NCBI Bookshelf, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK612160/
28. Vertex Pharma Casgevy Exagamglogene Autotemcel: Positive Long-Term Data, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.clinicaltrialvanguard.com/news/vertex-pharma-casgevy-exagamglogene-autotemcel-positive-long-term-data/
29. Vertex Presents Longer-Term Data at the 2025 European Hematology Association (EHA) Congress Demonstrating Durability of CASGEVY® and Provides Update on Expanding Global Access to CASGEVY, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://news.vrtx.com/news-releases/news-release-details/vertex-presents-longer-term-data-2025-european-hematology
30. Vertex Presents Longer-Term Data at the 2025 European Hematology Association (EHA) Congress Demonstrating Durability of CASGEVY® and Provides Update on Expanding Global Access to CASGEVY, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://investors.vrtx.com/news-releases/news-release-details/vertex-presents-longer-term-data-2025-european-hematology
31. Treatment Journey Brochure – Casgevy, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.casgevy.com/sickle-cell-disease/sites/default/files/treatment-journey-brochure-SCD_Mobile.pdf
32. A GUIDE TO THE TREATMENT JOURNEY, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.casgevyhcp.com/sites/default/files/hcp-treatment-journey.pdf
33. 33 states pick up CMS program to pay for sickle cell gene therapies | BioPharma Dive, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.biopharmadive.com/news/medicaid-sickle-cell-gene-therapy-payment-program/753174/
34. Gene therapies for sickle cell disease: Effectiveness and value: A Summary from the Institute for Clinical and Economic Review’s California Technology Assessment Forum, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10609928/
35. Biden-Harris Administration Takes Next Steps to Increase Access to Sickle Cell Disease Treatments | CMS, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cms.gov/newsroom/press-releases/biden-harris-administration-takes-next-steps-increase-access-sickle-cell-disease-treatments
36. How will Medicaid pay for cell and gene therapies? – Milliman, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.milliman.com/en/insight/how-will-medicaid-pay-for-cell-and-gene-therapies
37. CAR-T cell therapy clinical trials: global progress … – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/immunology/articles/10.3389/fimmu.2025.1583116/full
38. Revolutionizing cancer treatment: enhancing CAR-T cell therapy with CRISPR/Cas9 gene editing technology, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10914996/
39. Testing CRISPR-Edited CAR T Cell Therapy in Lymphoma Clinical Trial, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.mskcc.org/news/crispr-edited-car-cell-therapy-clinical-trial-lymphoma
40. First-in-human clinical trial testing CRISPR/Cas9 gene-editing in 12 highly metastatic, end-stage GI cancer patients saw several of their cancer growth halt, and one patient had a complete response – metastatic tumors disappeared over course of several months and have not returned in over two years. : r/science – Reddit, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.reddit.com/r/science/comments/1khme9o/firstinhuman_clinical_trial_testing_crisprcas9/
41. CRISPR-CAR T Therapy Yields First Allogeneic Complete Response in R/R Solid Tumors, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cgtlive.com/view/crispr-car-t-therapy-yields-first-allogeneic-complete-response-r-r-solid-tumors
42. CRISPR touts new results as fresh questions surround ‘off-the-shelf’ CAR-T, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.biopharmadive.com/news/crispr-cell-therapy-new-results/608080/
43. aacrjournals.org, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://aacrjournals.org/cancerres/article/84/7_Supplement/CT002/742428/Abstract-CT002-CTX130-allogeneic-CRISPR-Cas9#:~:text=Conclusions%3A%20Updated%20results%20from%20the,therapy%20in%20refractory%20solid%20tumors.
44. A Safety and Efficacy Study Evaluating CTX130 in Subjects With Relapsed or Refractory Renal Cell Carcinoma (COBALT-RCC) – larvol clin, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://clin.larvol.com/trial-detail/NCT04438083
45. 558 CTX130 allogeneic CRISPR-Cas9–engineered chimeric antigen receptor (CAR) T cells in patients with advanced clear cell renal cell carcinoma: Results from the phase 1 COBALT-RCC study | Journal for ImmunoTherapy of Cancer, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://jitc.bmj.com/content/10/suppl_2/a584
46. CRISPR Therapeutics Presents Data at the Society for Immunotherapy of Cancer (SITC) 37th Annual Meeting, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://ir.crisprtx.com/news-releases/news-release-details/crispr-therapeutics-presents-data-society-immunotherapy-cancer/
47. CRISPR-Edited, Off-the-Shelf CAR T-Cell Therapy Shows Proof of Concept in Renal Cell Carcinoma – The ASCO Post, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://ascopost.com/issues/may-25-2024/crispr-edited-off-the-shelf-car-t-cell-therapy-shows-proof-of-concept-in-renal-cell-carcinoma/
48. Gene Therapy: A Revolutionary Approach to Treating Not Only Genetic Disorders, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://cmsatoday.com/2025/06/30/gene-therapy-a-revolutionary-approach-to-treating-not-only-genetic-disorders/
49. New insights on potency assays from recent advances and discoveries in CAR T-cell therapy – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/immunology/articles/10.3389/fimmu.2025.1597888/full
50. The Current Landscape of Secondary Malignancies after CAR T-Cell Therapies, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11395546/
51. The Current Landscape of Secondary Malignancies after CAR T-Cell Therapies: How Could Malignancies Be Prevented? – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.researchgate.net/publication/383707796_The_Current_Landscape_of_Secondary_Malignancies_after_CAR_T-Cell_Therapies_How_Could_Malignancies_Be_Prevented
52. Gene Editing for Cystic Fibrosis, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cff.org/research-clinical-trials/gene-editing-cystic-fibrosis
53. CRISPR Cystic Fibrosis Research: Hope For Genomic Medicines – Synthego, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.synthego.com/blog/crispr-cystic-fibrosis
54. CRISPR enters its first human clinical trials – Science News, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.sciencenews.org/article/crispr-gene-editor-first-human-clinical-trials
55. On the Corner of Models and Cure: Gene Editing in Cystic Fibrosis – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/pharmacology/articles/10.3389/fphar.2021.662110/full
56. News: In Vivo Gene Editing of Lung Stem Cells Achieves Long-Term …, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://crisprmedicinenews.com/news/in-vivo-gene-editing-of-lung-stem-cells-achieves-long-term-correction-for-cystic-fibrosis/
57. Treating Cystic Fibrosis with mRNA and CRISPR – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7495921/
58. R&D Pipeline | Cystic Fibrosis – Vertex Pharmaceuticals, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.vrtx.com/our-science/pipeline/cystic-fibrosis/
59. CRISPR Clinical Trials: A 2022 Update – Innovative Genomics Institute (IGI), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://innovativegenomics.org/news/crispr-clinical-trials-2022/
60. Recent advances of CRISPR-based genome editing for enhancing staple crops – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/plant-science/articles/10.3389/fpls.2024.1478398/full
61. A Critical Review: Recent Advancements in the Use of CRISPR/Cas9 Technology to Enhance Crops and Alleviate Global Food Crises – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8929161/
62. Use of CRISPR-Cas9 in agriculture Kim KB – Journal of High School Science, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://jhss.scholasticahq.com/api/v1/articles/118674-use-of-crispr-cas9-in-agriculture.pdf
63. The Future of Food? CRISPR-Edited Agriculture – Food and Drug Law Institute (FDLI), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.fdli.org/2021/11/the-future-of-food-crispr-edited-agriculture/
64. CRISPR/Cas9 teknolojisi ve gıda alanında kullanımı – DergiPark, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1984187
65. CRISPR in Agriculture: 2024 in Review – Innovative Genomics …, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://innovativegenomics.org/news/crispr-in-agriculture-2024/
66. CRISPR in Agriculture: 2022 in Review – Innovative Genomics Institute (IGI), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://innovativegenomics.org/news/crispr-agriculture-2022/
67. Plants produced using new genomic techniques – European Parliament, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2023/754549/EPRS_BRI(2023)754549_EN.pdf
68. Silver lining? Genome-editing regulation following CRISPR ban in Europe’s Agribusiness, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://lifesciences.mofo.com/topics/silver-lining-genome-editing-regulation-following-crispr-ban-in-europes-agribusiness
69. European Union: Crops / Food – Global Gene Editing Regulation Tracker, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://crispr-gene-editing-regs-tracker.geneticliteracyproject.org/european-union-crops-food/
70. Mind the (CRISPR) gaps: The European Commission’s proposal for the use of NGTs in the EU – PMC, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10702792/
71. Proposal on new genomic techniques | AGRINFO, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://agrinfo.eu/book-of-reports/proposal-on-new-genomic-techniques/pdf/
72. Harvard researchers share views on future, ethics of gene editing, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://news.harvard.edu/gazette/story/2019/01/perspectives-on-gene-editing/
73. Woloschak | Gene Editing Technology and the Human Gene Pool | Zygon, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.zygonjournal.org/article/id/11485/
74. Regulatory framework of human germline and heritable genome editing in China: a comparison with the United States and the United Kingdom – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12069028/
75. The Geographies and Politics of Gene Editing: Framing Debates Across Seven Countries, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpos.2021.731496/full
76. HUMAN GERMLINE GENOME ENGINEERING & HERITABLE HUMAN GENOME EDITING: PRIVATIZED RESEARCH AND THE NEED FOR POSITIVE LAW – Ave Maria School of Law, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.avemarialaw.edu/wp-content/uploads/2025/07/DeVito_Final.pdf
77. CRISPR & Ethics – Innovative Genomics Institute (IGI), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://innovativegenomics.org/crisprpedia/crispr-ethics/
78. Ethical Issues: Germline Gene Editing | ASGCT, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://patienteducation.asgct.org/patient-journey/ethical-issues-germline-gene-editing
79. What are the Ethical Concerns of Genome Editing?, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.genome.gov/about-genomics/policy-issues/Genome-Editing/ethical-concerns
80. The Ethics of Germline Gene Editing – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5573992/
81. Rewriting the human genome, rewriting human rights law? Human rights, human dignity, and human germline modification in the CRISPR era | Journal of Law and the Biosciences | Oxford Academic, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://academic.oup.com/jlb/article/7/1/lsaa006/5841599
82. Genome Editing in Medicine: A Scoping Review of Ethical, Bioethical, and Medico-Legal Implications, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/journal-of-law-medicine-and-ethics/article/genome-editing-in-medicine-a-scoping-review-of-ethical-bioethical-and-medicolegal-implications/467FDDCD80519B5F87E8224845E3C865
83. Beyond the traditional distinctions of genome editing: evaluating a vulnerability framework, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC11556113/
84. How CRISPR and Gene Editing Could Ruin Human Evolution – Time Magazine, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://time.com/4626571/crispr-gene-modification-evolution/
85. Editing Embryos: Considering Restrictions on Genetically Engineering Humans – Hastings Law Journal, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.hastingslawjournal.org/wp-content/uploads/Zaret-67.6.pdf
86. Designer DNA: Genetic Edits, Ethics, and Pseudo-Prophecy, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.acsh.org/news/2025/07/17/designer-dna-genetic-edits-ethics-and-pseudo-prophecy-49617
87. The Future of Genetic Engineering: CRISPR Ethics – Number Analytics, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/future-of-genetic-engineering-crispr-ethics
88. Heritable Genome Editing – NCBI, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK447263/
89. TEKNOLOJİ GELİŞTİREN İNSANDAN TEKNOLOJİNİN GELİŞTİRDİĞİ İNSANA -GENETIK MÜDAHALE İLE İNSAN GELİŞTİRMEYE ETİ – DergiPark, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2565071
90. United States: Germline / Embryonic – Global Gene Editing …, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://crispr-gene-editing-regs-tracker.geneticliteracyproject.org/united-states-embryonic-germline-gene-editing/
91. CRISPR cracks open the door to a future of human mutants. Worried?, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://geneticliteracyproject.org/2021/02/11/crispr-cracks-open-the-door-to-a-future-of-human-mutants-worried/
92. China: Germline / Embryonic – Global Gene Editing Regulation Tracker, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://crispr-gene-editing-regs-tracker.geneticliteracyproject.org/china-germline-embryonic/
93. Human Gene Therapy Products Incorporating Human Genome Editing – FDA, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.fda.gov/regulatory-information/search-fda-guidance-documents/human-gene-therapy-products-incorporating-human-genome-editing
94. Cellular & Gene Therapy Products – FDA, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.fda.gov/vaccines-blood-biologics/cellular-gene-therapy-products
95. Human Gene Therapy for Rare Diseases; Guidance for Industry – FDA, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.fda.gov/media/113807/download
96. Human Gene Therapy Products Incorporating Human Genome Editing; Guidance for Industry – FDA, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.fda.gov/media/156894/download
97. Why Human Germline Editing Might Never Be Legal in the U.S. – Hastings Center, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.thehastingscenter.org/why-human-germline-editing-might-never-be-legal-in-the-u-s/
98. Casgevy | European Medicines Agency (EMA), erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.ema.europa.eu/en/medicines/human/EPAR/casgevy
99. REGULATING GENOME EDITING UNDER INTERNATIONAL HUMAN RIGHTS LAW | International & Comparative Law Quarterly | Cambridge Core, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.cambridge.org/core/journals/international-and-comparative-law-quarterly/article/regulating-genome-editing-under-international-human-rights-law/B8A73D2BC7EB01AD6167712431BB976A
100. The European Commission’s Regulatory Proposal on New Genomic Techniques in Plants: A Spotlight on Equivalence, Complexity, and Artificial Intelligence – Preprints.org, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.preprints.org/frontend/manuscript/25456745d8b30b26d752f23dbacb98ca/download_pub
101. Keep Calm and CRISPR On: The UK’s HFEA Approves CRISPRing …, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://law.stanford.edu/2016/02/01/keep-calm-and-crispr-on-the-uks-hfea-approves-crispring-human-embryos-for-research/
102. erişim tarihi Ocak 1, 1970, https.law.stanford.edu/2016/02/01/keep-calm-and-crispr-on-the-uks-hfea-approves-crispring-human-embryos-for-research/
103. China’s ethics guidelines – A new era for human genome editing?, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.progress.org.uk/chinas-ethics-guidelines-a-new-era-for-human-genome-editing/
104. Executive Summary – Biotech – National Security Commission on Emerging Biotechnology, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.biotech.senate.gov/final-report/chapters/executive-summary/
105. Report on Biotechnology in the People’s Republic of China’s Military-Civil Fusion Strategy – State Department, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.state.gov/wp-content/uploads/2024/11/ISAB-Report-on-Biotechnology-in-the-PRC-MCF-Strategy_Final.pdf
106. Governance of Heritable Human Gene Editing World-Wide and Beyond – PMC, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9180052/
107. Focusing on Human Rights: a framework for CRISPR germline genome editing ethics and regulation – PubMed, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32063585/
108. CRISPR, a Crossroads in Genetic Intervention: Pitting the Right to Health against the Right to Disability – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5038348/
109. www.the-scientist.com, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.the-scientist.com/crispr-gene-drives-and-the-future-of-evolution-71699#:~:text=Having%20laid%20out%20the%20%E2%80%9Cobvious,evolution%20on%20a%20global%20scale.
110. Can Human Evolution Be Controlled? | BQO – Big Questions Online, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://bigquestionsonline.com/2017/02/21/can-human-evolution-controlled/
111. Future of Humans: evolution & next species? – Peter Joosten MSc., erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.peterjoosten.org/future-humans-evolution/
112. George Church on Germline Human Genetic Modification – The Niche – Stem Cell Blog, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://ipscell.com/2015/03/georgechurchinterview/
113. International Summit on Human Gene Editing: A Global Discussion – NCBI, erişim tarihi Temmuz 29, 2025, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK343651/