Sayıları Renkli Görmek, Sesleri Tatmak: Sinestezi Varlığında Beynin Gerçekliği Nasıl Örgütler?

Metnin analizini dinlemek için aşağıdaki oynatıcıyı kullanabilirsiniz.

Giriş

İnsan deneyiminin temelinde, dünyayı anlamlandırmamızı sağlayan beş duyunun birbirinden ayrı ve belirgin kanallar aracılığıyla çalıştığı varsayımı yatar. Görme, işitme, tatma, koklama ve dokunma, gerçekliğin farklı yönlerini beyne ileten bağımsız yollar olarak kabul edilir. Ancak, nüfusun küçük bir kısmı için bu varsayım geçerli değildir. Bu kişiler için duyusal sınırlar geçirgendir; sesler renklenir, harfler tatlanır ve zamanın mekânsal bir şekli vardır. Bu nörolojik fenomen, “sinestezi” olarak bilinir ve beynin gerçekliği nasıl inşa ettiğine dair en temel kabullerimize meydan okur. Bu rapor, sinestezinin ne olduğunu, beyni nasıl yeniden organize ettiğini ve bu sıradışı algısal durumun hafıza ve yaratıcılık gibi üst düzey bilişsel işlevler üzerindeki şaşırtıcı etkilerini derinlemesine incelemektedir.

Bu analiz, sinestezinin yalnızca nörolojik bir tuhaflık olmadığını, aksine beynin esnekliği, gelişimi ve insan bilincinin öznel doğası hakkında paha biçilmez bilgiler sunan bir pencere olduğunu ortaya koymaktadır. Wassily Kandinsky’nin tuvallerinde müziği renklere dökmesinden ¹, Vladimir Nabokov’un kelimeleri renkli bir alfabe ile dokumasından ² ve Richard Feynman’ın denklemleri renkli semboller olarak görmesinden ³ yola çıkarak, bu durumun insan deneyiminin zenginliğini nasıl artırabildiğini keşfedeceğiz. Raporun temel tezi, sinestezinin bir bozukluk değil, beynin algısal işlemesindeki anlamlı bir varyasyon olduğu ve bu varyasyonun, duyular, hafıza ve yaratıcılık arasındaki gizli bağlantıları anlamak için eşsiz bir anahtar sunduğudur. Tarihsel perspektiflerden en güncel nörobilimsel modellere, ünlü sinestetlerin portrelerinden geleceğin duyu teknolojilerine uzanan bu kapsamlı inceleme, sinestezinin yeniden büyülenmiş dünyasına bir kapı aralamayı amaçlamaktadır.

BÖLÜM I: Sinestezi Fenomeni: Dokunmuş Bir Gerçeklik

Bölüm 1: “Duyuların Birliği”ni Tanımlamak

1.1. Etimoloji ve Temel Tanım

“Sinestezi” terimi, etimolojik kökenini Antik Yunanca’dan alır; “birlikte” anlamına gelen syn ve “his” veya “duyu” anlamına gelen aisthesis kelimelerinin birleşimiyle “birleşik duyu” veya “duyuların birliği” olarak tanımlanır.⁴ En temel tanımıyla sinestezi, bir duyu veya bilişsel yola sunulan bir uyaranın (tetikleyici veya

inducer olarak adlandırılır) otomatik ve istemsiz bir şekilde ikinci, uyarılmamış bir yolda ek bir deneyimi (eşlik eden veya concurrent olarak adlandırılır) tetiklediği nörolojik bir fenomendir.⁶ Örneğin, bir müzik notasını duymak (tetikleyici) ve aynı anda belirli bir rengi görmek (eşlik eden) veya “Salı” kelimesini okumak ve bunun belirli bir tadı olduğunu hissetmek, sinestezik deneyimlere tipik örneklerdir.⁴

1.2. Gerçek Sinestezinin Ayırt Edici Özellikleri

Sinestezik deneyimi, metaforik düşünceden, canlı hayal gücünden veya öğrenilmiş basit çağrışımlardan ayıran bir dizi temel kriter bulunmaktadır. Bu kriterler, fenomenin bilimsel olarak teşhis edilmesinde ve anlaşılmasında merkezi bir rol oynar.

• İstemsiz ve Otomatik: Sinestezik deneyim bilinçli bir çabayla ortaya çıkmaz veya seçilmez; tetikleyici uyaranla karşılaşıldığında otomatik olarak meydana gelir.⁵ Bir kişi “A” harfinin kırmızı olmasını “deneyemez”; bu, harfi algılamanın kaçınılmaz bir parçasıdır.
• Tutarlı ve Kararlı: Sinestezik eşleşmeler zaman içinde olağanüstü bir kararlılık gösterir. Eğer bir sinestet için ‘5’ rakamı on yaşında gök mavisi ise, elli yaşında da aynı gök mavisi olacaktır.⁴ Bu tutarlılık, araştırmacılar tarafından “test-tekrar test güvenilirliği” yöntemiyle objektif olarak ölçülür ve sinestezinin en güvenilir tanısal belirteçlerinden biridir.¹⁰
• İdiyosenkratik (Kişiye Özgü): Eşleşmelerin spesifik içeriği büyük ölçüde kişiye özeldir. Bir sinestet için ‘A’ harfi kırmızı iken, bir diğeri için sarı veya yeşil olabilir.¹¹ Bu durum, deneyimin basitçe kültürel olarak öğrenilmiş standart bir set olmadığını gösterir. Bununla birlikte, popülasyon düzeyinde bazı eğilimler gözlemlenmiştir; örneğin, ‘A’ harfinin kırmızı olma olasılığı diğer renklere göre daha yüksektir.¹⁶
• Algısal Gerçeklik: Sinestet için eşlik eden deneyim, hayal edilen bir şey değil, gerçek bir algıdır.¹⁷ Bu, sinestezik Stroop testi gibi objektif yöntemlerle kanıtlanabilir. Örneğin, ‘A’ harfini kırmızı olarak deneyimleyen bir sinestete, yeşil renkte yazılmış bir ‘A’ harfinin rengini söylemesi istendiğinde, gerçek mürekkep rengi (yeşil) ile sinestezik rengi (kırmızı) arasındaki çelişki nedeniyle tepki süresi yavaşlar.¹⁹

1.3. Projektörler ve Asosiyatörler

Sinestezik deneyimin fenomenolojisinde, yani kişinin deneyimi nasıl yaşadığında, önemli bir ayrım mevcuttur:

• Projektörler (Yansıtıcılar): Bu bireyler, eşlik eden algılarını dış dünyada, sanki fiziksel bir nesnenin üzerine yansıtılmış gibi deneyimlerler. Örneğin, bir grafem-renk projektörü, bir sayfadaki siyah ‘A’ harfini gerçekten kırmızı renkteymiş gibi görür.¹³ Bu, daha nadir görülen sinestezi türüdür.
• Asosiyatörler (Bağlantısallar): Bu bireyler ise eşlik eden deneyimi “zihin gözlerinde” yaşarlar. ‘A’ harfinin kırmızı olduğuna dair mutlak ve otomatik bir bilgiye sahiptirler, ancak fiziksel harfi gerçek renginde (örneğin, siyah mürekkep) görmeye devam ederler.¹³ Bu, sinestetler arasında daha yaygın olan formdur.

1.4. Bir Farklılık, Bir Bozukluk Değil

Bilimsel camiadaki modern konsensüs, gelişimsel sinestezinin bir hastalık, bozukluk veya patoloji olmadığı yönündedir.⁴ Aksine, nörolojik bir çeşitlilik, bir farklılık veya bir özellik olarak kabul edilir.²⁴ Bu nedenle, genellikle tıbbi bir tedavi gerektirmez. Ancak bazı durumlarda, özellikle birden fazla ve yoğun sinestezik deneyime sahip kişilerde, duyusal aşırı yüklenme veya dikkat dağınıklığı gibi zorluklar yaşanabilir.⁹ Bu bakış açısı, sinestezinin nöroçeşitlilik (neurodiversity) hareketinin bir parçası olarak görülmesini sağlamıştır; bu hareket, otizm ve DEHB gibi durumları patolojiler yerine insan beyninin doğal ve değerli varyasyonları olarak çerçeveler.²⁶

Bölüm 2: Bir Deneyim Spektrumu – Sinestezinin Birçok Formu

Sinestezinin 70 ila 80’den fazla farklı türü olduğu tahmin edilmektedir ve bazı kaynaklar bu sayıyı 300’ün üzerine çıkarmaktadır.⁴ Bu çeşitlilik, tetikleyici (inducer) ve eşlik eden (concurrent) duyular arasındaki neredeyse her mantıksal kombinasyonun mümkün olduğunu göstermektedir. Bu bölümde, bilimsel olarak en çok incelenen ve en yaygın görülen sinestezi türleri detaylandırılacaktır.

2.1. Grafem-Renk Sinestezisi

En yaygın ve en çok araştırılan sinestezi türüdür. Bu formda, harfler, sayılar ve bazen noktalama işaretleri gibi grafemler (yazılı semboller), istemsiz ve tutarlı bir şekilde belirli renklerle ilişkilendirilir.⁴ Örneğin, bir sinestet için ‘R’ harfi her zaman bordo, ‘7’ rakamı ise her zaman hardal sarısı olabilir. Bu renkler, kelimeleri de renklendirebilir; genellikle kelimenin rengi, baş harfinin veya vurgulu hecenin rengi tarafından belirlenir. Yazar Vladimir Nabokov ve fizikçi Richard Feynman bu tür sinesteziye sahip ünlü isimlerdendir.

2.2. Kromestezi (Ses-Renk Sinestezisi)

Kromestezi, seslerin renk, şekil ve hatta hareket algılarını tetiklediği bir sinestezi formudur.⁴ Bu, sadece müzikle sınırlı değildir; insan sesleri, araba kornası, kapı zili gibi çevresel sesler de renkli algılar yaratabilir.¹³ Müzik söz konusu olduğunda, deneyim oldukça karmaşık olabilir. Her bir nota veya enstrüman farklı bir renge sahip olabilir ve bu renkler müzik ilerledikçe dinamik olarak değişebilir, hareket edebilir ve etkileşime girebilir. Sinestetler bu deneyimi sıklıkla “havai fişeklere” benzetirler.¹⁵ Sanatçı Wassily Kandinsky’nin soyut sanatının temelinde bu tür sinestezinin yattığı düşünülmektedir.

2.3. Leksikal-Tat Sinestezisi

Nadir görülen ancak oldukça dikkat çekici bir sinestezi türü olan leksikal-tat sinestezisinde, kelimeler (leksemler) duyulduğunda, okunduğunda veya düşünüldüğünde ağızda belirli tat (gustatory) hisleri tetiklenir.⁹ Bu tatlar, kelimenin anlamıyla ilişkili olmak zorunda değildir. Örneğin, “masa” kelimesi nane tadı verirken, “telefon” kelimesi turşu tadı verebilir. Kişisel anlatımlar, bu deneyimin ne kadar güçlü olabileceğini ortaya koymaktadır; bazı sinestetler, belirli isimlerin veya kelimelerin tadı hoşlarına gitmediği için bazı kitapları okumaktan veya bazı insanlarla konuşmaktan kaçınabilirler.³¹ Bu durum, kelimenin kendisinden kaynaklanabileceği gibi, konuşan kişinin ses tonu veya aksanından da kaynaklanabilir (ses-tat sinestezisi).³²

2.4. Sıra-Mekân Sinestezisi (Sequence-Space Synesthesia – SSS)

En yaygın sinestezi formlarından biri olan sıra-mekân sinestezisi, haftanın günleri, aylar, yıllar veya sayılar gibi sıralı kavramların zihinde belirli mekânsal düzenlemeler içinde algılanmasıdır.¹⁹ Örneğin, bir sinestet için yılın ayları etrafını saran bir halka veya oval şeklinde olabilir; Ocak ayı sol alt köşede, Temmuz ise tepede yer alabilir. Bu zihinsel haritalar üç boyutlu olabilir ve kişi bu harita üzerinde zihinsel olarak “gezinebilir”. Bu türün, nüfusun yaklaşık %10’unu etkileyebileceği ve genellikle diğer sinestezi türleriyle birlikte görüldüğü düşünülmektedir.²⁸

2.5. Sıralı-Dilsel Kişileştirme (Ordinal-Linguistic Personification – OLP)

Bu sinestezi türünde, sayılar, harfler, günler ve aylar gibi sıralı birimlere istemsiz olarak kişilik özellikleri, cinsiyetler ve duygusal karakterler atfedilir.⁴ Örneğin, ‘4’ rakamı sakin ve anaç bir karakterken, ‘7’ rakamı gizemli ve güvenilmez bir erkek olabilir. Bu kişilikler, sadece basit etiketler değil, karmaşık ve tutarlı karakterlerdir. OLP, genellikle diğer sinestezi türleriyle, özellikle de grafem-renk sinestezisi ile birlikte bulunur ve sinestetin dünyayı sosyal ve duygusal bir mercekle algılamasına neden olur.

2.6. Diğer Dikkat Çekici Formlar

Sinestezinin çeşitliliği bu ana kategorilerle sınırlı değildir. Diğer önemli formlar arasında şunlar bulunur:

• İşitsel-Dokunsal Sinestezi: Belirli seslerin vücudun belirli bölgelerinde dokunma, karıncalanma veya sıcaklık gibi fiziksel hisler uyandırmasıdır.¹⁵
• Ayna-Dokunma Sinestezisi: Bir başkasının dokunulduğunu görmenin, sinestetin kendi vücudunun aynı bölgesinde dokunma hissini tetiklemesidir.³⁵ Bu, empati mekanizmalarının aşırı aktif bir formu olarak yorumlanmaktadır.
• Tat, Koku ve Dokunma Kombinasyonları: Belirli tatların belirli dokuları hissettirmesi (tat-dokunma) ¹⁹ veya kokuların belirli tatları tetiklemesi (koku-tat) gibi daha nadir kombinasyonlar da mevcuttur.³³

Bölüm 3: “Tuhaf” Bir Durumun Tarihi

Sinestezinin bilimsel topluluk tarafından anlaşılması ve kabul edilmesi, inişli çıkışlı bir yolculuk olmuştur. Bu yolculuk, bilimin kendi içindeki paradigma değişimlerini ve öznel deneyimin bilimsel araştırmadaki yerini yansıtan bir ayna görevi görür. Bu evrim, sinestezinin nasıl bir “anomali” olarak görüldüğünden, nasıl geçerli bir nörolojik fenomen olarak kabul edildiğine ve nihayetinde nörolojik çeşitliliğin zengin bir örneği olarak nasıl kucaklandığına dair bir hikayedir.

3.1. Antik Yankılar ve İlk Raporlar

Duyular arası bağlantı fikri yeni değildir. Antik Yunan’da Pisagor gibi filozoflar, müzik notaları ile gezegenlerin hareketi ve renkler arasında matematiksel ve armonik ilişkiler kurmaya çalışmışlardır.³⁶ 17. yüzyılda Isaac Newton, prizmadan geçen ışığın oluşturduğu renk spektrumunu müzikteki yedi notaya karşılık gelecek şekilde bölerek benzer bir ilişki kurmaya çalışmıştır.³⁶ Ancak bu erken çabalar, felsefi veya metaforik spekülasyonlar düzeyindeydi. Sinestezinin belgelenmiş ilk vakası genellikle, 1690’da filozof John Locke’un, bir trompet sesi duyduğunda “kırmızı” rengini deneyimlediğini söyleyen kör bir adamdan bahsettiği raporuna atfedilir.¹⁵ İlk tıbbi ve otobiyografik vaka ise 1812’de Avusturyalı doktor Georg Tobias Ludwig Sachs tarafından, kendi renkli harf ve sayı algılarını detaylandırdığı doktora tezinde sunulmuştur.⁴

3.2. İlk Bilimsel İlgi Dalgası (19. Yüzyıl Sonu – 20. Yüzyıl Başı)

Psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak ortaya çıkışıyla birlikte, 19. yüzyılın sonlarında sinesteziye yönelik bilimsel ilgi de artmıştır. Sir Francis Galton, 1880’lerde sinestetlerle ilk ampirik anketleri yaparak, bu durumun kalıtsal olabileceğini ve istatistiksel olarak incelenebileceğini öne sürmüştür.⁴ Aynı dönemde, İsviçre’de Eugen Bleuler ve Karl Bernhard Lehmann gibi araştırmacılar, fenomeni sistematik olarak sınıflandırmaya çalışmış ve “ikincil duyumlar” (secondary sensations) terimini kullanmışlardır.³⁶ Bu dönemde sinestezi, sadece bilimsel bir merak konusu olmakla kalmamış, aynı zamanda Arthur Rimbaud ve Charles Baudelaire gibi Sembolist şairlerin eserlerinde merkezi bir tema haline gelerek

fin de siècle Avrupa’sının sanat ve edebiyat çevrelerinde popülerlik kazanmıştır.³⁷

3.3. Davranışçılık Arası

20. yüzyılın ortalarında, psikolojide davranışçılık ekolünün yükselişiyle birlikte, sinestezi gibi öznel ve içsel deneyimler bilimsel araştırma radarından düşmüştür. Davranışçılık, yalnızca gözlemlenebilir davranışlara odaklandığı için, sinestezinin “iç gözlemsel” raporları “öğrenilmiş çağrışımlar” veya “aşırı hayal gücü” olarak küçümsenmiş ve bilimsel olarak incelenmeye değer görülmemiştir.¹⁴ Bu dönemde, konuyla ilgili yayınların sayısı önemli ölçüde azalmış ve sinestezi neredeyse unutulmaya yüz tutmuştur.

3.4. Modern Rönesans (1970’ler – Günümüz)

Sinestezinin bilimsel bir fenomen olarak yeniden doğuşu, 1970’lerde ve 1980’lerde bilişsel devrimin etkisiyle başlamıştır. Nörolog Richard Cytowic’in vaka çalışmaları ve popüler kitabı “Şekillerin Tadına Bakan Adam” (The Man Who Tasted Shapes) ile psikolog Larry Marks’ın tarihsel derlemeleri, konuya olan ilgiyi yeniden canlandırmıştır.¹⁴ Ancak asıl kırılma noktası, sinestezinin öznel doğasını aşan objektif test yöntemlerinin geliştirilmesiyle yaşanmıştır.

1987’de Simon Baron-Cohen ve ekibi tarafından geliştirilen “gerçeklik testi” (test of genuineness), sinestetlerin renk-harf eşleşmelerinin yıllar sonra bile %90’ın üzerinde bir tutarlılık gösterdiğini kanıtlamıştır. Bu, sinestezik deneyimlerin uydurma veya anlık çağrışımlar olmadığını, kararlı ve gerçek bir fenomen olduğunu objektif olarak ortaya koyan ilk kanıttı.¹⁴ Bu bulguyu, sinestezik Stroop testi gibi davranışsal testler ve daha sonra pozitron emisyon tomografisi (PET) ve fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) gibi nörogörüntüleme teknikleri izledi. Bu teknikler, ses duyan bir sinestetin beyninin görme korteksinde veya harf gören bir sinestetin beyninin renk merkezlerinde (V4 gibi) artan aktivite olduğunu somut bir şekilde göstererek, fenomenin nörolojik temelini sağlamlaştırmıştır.¹⁴ Bu modern rönesans, sinestezinin artık bir “tuhaflık” değil, beynin işleyişine dair temel soruları yanıtlamamıza yardımcı olabilecek değerli bir araştırma alanı olarak görülmesini sağlamıştır.

BÖLÜM II: Sinestezik Beyin: Gerçekliğin Yeniden Düzenlenmesi

Sinestezi, beynin duyusal bilgiyi nasıl işlediği ve bütünleştirdiğine dair temel bir soruyu gündeme getirir: Normalde ayrı olan duyusal yollar nasıl olur da birbirine karışır? Bu bölüm, sinestezinin nörolojik temellerini açıklamaya yönelik önde gelen bilimsel modelleri, fenomenin kökenlerine ilişkin genetik ve gelişimsel teorileri ve beyin hasarı veya duyu yoksunluğu sonucu ortaya çıkan edinilmiş sinestezi vakalarının sunduğu paha biçilmez bilgileri inceleyerek, beynin gerçekliği nasıl yeniden düzenlediğini anlamaya çalışacaktır.

Bölüm 4: Algının Mimarisi – Rakip Nörolojik Modeller

Sinestezinin nöral mekanizmalarını açıklamak için üç ana teori öne sürülmüştür. Bu teoriler birbirini dışlamaktan ziyade, farklı sinestezi türlerini veya fenomenin farklı yönlerini açıklayabilen, birbiriyle rekabet eden ve bazen de tamamlayıcı olan perspektifler sunar. Bu tartışma, bilimsel bir gizemin çözümüne yönelik devam eden bir diyalogdur ve beynin yapısı ile işlevi arasındaki karmaşık ilişkiyi gözler önüne serer.

4.1. Çapraz Aktivasyon Hipotezi (Cross-Activation Hypothesis)

• Temel Fikir: V.S. Ramachandran ve Edward Hubbard tarafından geliştirilen bu model, sinestezinin temelinde, beyin gelişimi sırasında gerçekleşen “sinaptik budanma” (synaptic pruning) sürecinin eksik kalması sonucu oluşan atipik yapısal bağlantılar olduğunu öne sürer.⁴¹ Normalde, bebeklik döneminde beyin bölgeleri arasında aşırı sayıda bağlantı bulunur. Gelişim ilerledikçe, “kullan ya da kaybet” prensibiyle gereksiz bağlantılar budanır ve beyin devreleri daha verimli hale gelir.⁴⁴ Çapraz aktivasyon modeline göre, sinestetlerde bu budanma süreci, belirli komşu beyin bölgeleri arasında tam olarak gerçekleşmez ve geride “çapraz teller” bırakır.⁴⁵
• Anahtar Örnek (Grafem-Renk): Bu modelin en güçlü kanıtı, grafem-renk sinestezisinden gelir. Beynin fusiform girusunda, harf ve sayıları işleyen görsel kelime formu alanı (Visual Word Form Area – VWFA) ile renk işlemeyle ilgili V4 alanı anatomik olarak birbirine çok yakındır.⁴¹ Hipoteze göre, bu iki komşu bölge arasındaki bağlantıların tam olarak budanmaması, bir grafem (örneğin ‘A’ harfi) algılandığında VWFA’daki aktivitenin komşu V4 alanına “sızmasına” ve dolayısıyla bir renk algısı (örneğin kırmızı) yaratmasına neden olur.⁴¹
• Destekleyici Kanıtlar: Fonksiyonel manyetik rezonans görüntüleme (fMRI) çalışmaları, grafem-renk sinestetlerinin renksiz metinlere bakarken hem VWFA’da hem de V4’te eş zamanlı aktivasyon gösterdiğini doğrulamıştır.³ Difüzyon Tensör Görüntüleme (DTI) gibi yapısal bağlantıyı ölçen teknikler de bazı sinestetlerde bu bölgeler arasında artan beyaz madde bütünlüğü (yani daha güçlü yapısal bağlantılar) bulmuştur.⁴⁷

4.2. İnhibisyonu Kalkmış Geri Besleme Hipotezi (Disinhibited Feedback Hypothesis)

• Temel Fikir: Peter Grossenbacher ve Christopher Lovelace tarafından önerilen bu alternatif model, sorunun beyin yapısında değil, beyindeki “trafik kontrolünde” olduğunu savunur.⁴¹ Bu hipoteze göre, sinestetlerin beyin mimarisi normaldir, ancak daha üst düzey, çoklu duyusal (multisensory) beyin bölgelerinden (örneğin parietal veya temporal loblar) birincil duyu kortekslerine geri dönen sinyal yollarındaki inhibisyon (baskılama) azalmıştır.⁴¹
• Mekanizma: Bir uyaran (örneğin bir harf) duyu hiyerarşisinde yukarı doğru işlenir. Kavramların ve anlamların işlendiği üst düzey bir “kavşak” (nexus) noktasına ulaştığında, sinyal normalde diğer duyu alanlarına (örneğin V4’e) geri beslenir. Nörotipik beyinlerde bu geri besleme yolu baskılanır (inhibe edilir). Ancak sinestetlerde bu baskılama kalkmıştır (disinhibited), bu da sinyalin V4’ü aktive etmesine ve bir renk algısı yaratmasına olanak tanır.⁶
• Açıklayıcı Gücü: Bu model, beyin bölgelerinin anatomik olarak komşu olmadığı daha soyut sinestezi türlerini (örneğin, bir kelimenin anlamının rengi belirlemesi) daha iyi açıklar, çünkü anlam üst düzey bölgelerde işlenir.⁴³ Ayrıca, LSD gibi halüsinojenik ilaçların neden olduğu geçici sinestezi benzeri durumları da açıklayabilir, çünkü bu maddelerin beyindeki inhibitör/eksitatör dengeyi değiştirdiği bilinmektedir.⁴¹

4.3. Stokastik Rezonans Modeli (Stochastic Resonance Model – SRS)

• Temel Fikir: Daha yeni bir model olan SRS, sinestetlerdeki temel farkın bağlantısallık değil, eşlik eden duyu alanında (örneğin V4) daha yüksek seviyede temel “nöral gürültü” (neural noise) olduğunu öne sürer.⁶
• Mekanizma: Tüm beyinlerde duyu alanları arasında zayıf, eşik altı bağlantılar mevcuttur. SRS’ye göre, sinestetlerde eşlik eden duyu alanındaki bu yüksek temel gürültü seviyesi, bir amplifikatör gibi davranarak zayıf çapraz-modal sinyali bilinçli algı eşiğinin üzerine çıkarır ve sinestezik deneyimi tetikler.⁶
• Açıklayıcı Gücü: Bu model, gelişimsel ve edinilmiş sinesteziyi zarif bir şekilde birleştirir. Eğitim, ilaçlar veya duyu yoksunluğunun, beyni yapısal olarak yeniden kablolamaya gerek kalmadan, nöral gürültüyü geçici olarak artırarak sinesteziyi tetikleyebileceğini öne sürer.⁶ Ayrıca, çocuklukta (nöral gürültü seviyeleri daha yüksek ve kararsız olduğunda) ilişkilerin neden tutarsız olabildiğini ve zamanla (gelişimle birlikte gürültü seviyeleri stabilize oldukça) neden kararlı hale geldiğini de açıklar.⁶

4.4. Eleştirel Bir Bakış Açısı: Henüz Bir Nöral Karşılık Bulundu mu?

Bu modellere rağmen, alanda önemli bir eleştirel ses de bulunmaktadır. Özellikle Jean-Michel Hupé ve Michel Dojat gibi araştırmacılar, mevcut nörogörüntüleme çalışmalarının çoğunun düşük istatistiksel güç ve metodolojik kusurlardan muzdarip olduğunu savunmaktadır.¹¹ Yaptıkları titiz yeniden analizler, daha katı standartlar uygulandığında, sinestet ve nörotipik beyinler arasında tutarlı ve tekrarlanabilir yapısal veya fonksiyonel farklılıkların genellikle bulunamadığını göstermektedir.¹¹ Bu eleştirel bakış açısı, sinestezinin nöral temellerinin henüz kesin olarak saptanmamış olabileceği ve belki de mevcut görüntüleme tekniklerinin hassasiyetinin ötesinde, daha ince düzeyde bir olgu olabileceği ihtimalini gündeme getirir. Bu durum, bir sonraki bölümde ele alınacak olan alternatif, öğrenme temelli hipotezlere kapı aralamaktadır.

Bölüm 5: Kökenler Sorusu – Genler, Öğrenme ve Plastisite

Sinestezinin nörolojik mekanizmalarını anlamak, kökenlerine dair daha temel bir soruyu beraberinde getirir: Bu durum nasıl ortaya çıkar? Bu, doğa mı (genetik) yoksa yetiştirme mi (öğrenme ve çevre) sorusunun klasik bir yankısıdır. Ancak sinestezi özelinde, cevap büyük olasılıkla basit bir “ya o ya da bu” değildir. Aksine, genetik bir yatkınlığın, gelişimsel bir dönemde çevresel faktörlerle etkileşime girerek bu eşsiz algısal dünyayı şekillendirdiği karmaşık bir tablo ortaya çıkmaktadır.

5.1. Genetik Taslak

Sinestezinin ailelerde yoğunlaşma eğiliminde olduğu uzun zamandır bilinmektedir; sinestetlerin yaklaşık %40’ı, birinci dereceden bir akrabalarının da bu duruma sahip olduğunu bildirmektedir.¹⁰ Bu, güçlü bir genetik bileşenin varlığına işaret eder. Araştırmalar, sinestezinin tek bir “sinestezi geni” tarafından değil, birden fazla genin etkileşimiyle ortaya çıkan poligenetik ve heterojen bir özellik olduğunu göstermektedir.¹⁷ Bazı çalışmalar, bu genlerin X kromozomu üzerinde taşınabileceğini öne sürmüş ve bu durumun kadınlarda neden daha yaygın olduğunu açıklamaya çalışmıştır, ancak bu konu hala tartışmalıdır.¹⁷ Genlerin tam olarak ne yaptığı belirsizliğini korusa da, en olası rolün, sinaptik budanma, nöronal bağlantısallık veya nöral gürültü seviyelerini düzenleyerek beyinde sinesteziye zemin hazırlayan bir “yatkınlık” yaratmak olduğu düşünülmektedir.

5.2. “Çocukluk Anısı” Hipotezi

Tamamen nörolojik modellere radikal bir alternatif sunan bu hipotez, sinestezinin bir beyin anomalisinden ziyade, özel ve canlı bir tür çocukluk anısı olduğunu ileri sürer.¹¹

• Mekanizma: Bu görüşe göre, sinestezik çağrışımlar, çocukların harfler ve sayılar gibi soyut kavramlarla ilk kez yoğun bir şekilde meşgul oldukları kritik bir dönemde oluşur. Renkli alfabe mıknatısları, resimli kitaplar veya eğitici oyuncaklar gibi öğrenme araçları, bu soyut kavramlara somut duyusal nitelikler (özellikle renk) atar.¹¹ Zamanla bu çağrışımlar o kadar derinleşir ve otomatikleşir ki, otobiyografik bağlamlarını (yani, bu rengi nerede ve nasıl öğrendiklerini) yitirirler ve doğrudan bir algı gibi deneyimlenmeye başlarlar. Bu, “semantik boşluk hipotezi” olarak da bilinir: çocuklar, harfler gibi yeni ve anlamsız kavramların “anlam boşluğunu” renk gibi somut ve tanıdık duyusal deneyimlerle doldururlar.¹⁵
• Kanıt: Bu hipotezin en çarpıcı kanıtlarından biri, yazar Vladimir Nabokov’un otobiyografisi Speak, Memory‘de yer alan bir anıdır. Nabokov, çocukken annesiyle alfabe bloklarının “yanlış” renklerde olduğu konusunda tartıştığını canlı bir şekilde hatırlar.⁵² Daha yakın tarihli bilimsel çalışmalar da, renk paletleri çocukluklarında sahip oldukları Fisher-Price marka alfabe mıknatıslarıyla birebir eşleşen sinestetler bulmuştur.¹¹

5.3. Bir Sentez: Doğa Olanak Tanır, Çevre Belirler

Sinestezinin kökenine dair en makul açıklama, doğa ve yetiştirme arasında bir karşıtlık kurmak yerine, ikisinin karmaşık etkileşimini kabul etmektir. Genetik faktörler, beyni sinesteziye “yatkın” hale getiren nörolojik bir zemin (örneğin, artan bağlantısallık veya daha yüksek nöral gürültü) sağlayabilir. Bu, sinestezinin “nasıl” mümkün olduğunu açıklar. Ancak, bu genetik potansiyelin üzerine yazılan spesifik içerik – yani ‘A’ harfinin neden kırmızı da yeşil değil, veya ‘Salı’ gününün neden acı bir tada sahip olduğu – büyük ölçüde bireyin gelişimsel çevresi, kültürü ve öğrenme deneyimleri tarafından şekillendirilir. Bu, sinestezinin “ne” olduğunu belirler.⁶ Örneğin, bir sinestetin konuştuğu dilin fonetik yapısı veya kullandığı alfabenin şekilleri bile renk çağrışımlarını etkileyebilir.² Dolayısıyla, sinestezi sadece statik bir beyin durumu değil, aynı zamanda eşsiz bir şekilde hazırlanmış nöral bir tuval üzerine yazılmış dinamik bir gelişim öyküsüdür. Bu, gen-kültür ortak evriminin mikro düzeyde bir örneği olarak görülebilir.

Bölüm 6: Gerçeklik Kaydığında – Edinilmiş Sinestezi ve Çapraz-Modal Plastisite

Sinestezinin büyük çoğunluğu doğuştan veya erken çocuklukta gelişen “gelişimsel” bir durum olsa da, nadir fakat bilimsel olarak son derece aydınlatıcı vakalarda, sinestezi yaşamın ilerleyen dönemlerinde, genellikle bir beyin hasarı veya duyu kaybı sonrasında ortaya çıkabilir. “Edinilmiş sinestezi” olarak bilinen bu durumlar, beynin ne kadar esnek (plastik) olduğunu ve kendini yeniden organize etme konusundaki olağanüstü kapasitesini gözler önüne seren “doğal deneyler” olarak işlev görür.

6.1. Beyin Hasarı Sonrası Sinestezi

Felç (inme) veya travmatik beyin hasarı (TBH) gibi olaylar, beynin normal bağlantılarını bozabilir ve iyileşme sürecinde yeni, beklenmedik bağlantıların oluşmasına yol açabilir.⁴

• Vaka Çalışmaları: Literatürde bu durumu örnekleyen çarpıcı vakalar bulunmaktadır. Örneğin, Toronto’da bir adam, beynin merkezi duyu aktarım istasyonu olan talamusunda meydana gelen bir felçten sonra, belirli seslere ve renklere karşı yoğun duygusal ve algısal tepkiler geliştirmeye başlamıştır. James Bond filmlerinin müziği onda coşku hissi ve mavi ışık parlamaları yaratırken, mavi renkte yazılmış kelimeler yoğun bir iğrenme hissine neden olmuştur.⁵¹ Bir başka vakada, bir motosiklet kazası sonrası TBH geçiren profesyonel bir müzisyen, sesleri görsel olarak “nota” şeklinde görmeye başlamış ve aynı zamanda yaratıcılığında bir patlama yaşamıştır.⁵⁵
• Mekanizma: Bu vakaların, “yoldan çıkmış nöroplastisite” (neuroplasticity gone awry) olarak adlandırılabilecek bir sürecin sonucu olduğu düşünülmektedir.⁵¹ Beyin, hasar gören devreleri onarmaya çalışırken, normalde iletişim halinde olmayan duyu bölgeleri arasında yanlışlıkla yeni “kablolamalar” oluşturur. Bu durum, sinestezinin ortaya çıkmasının her zaman yıllar süren gelişimsel bir süreç gerektirmediğini, beynin fonksiyonel olarak hızla yeniden organize olabildiğini göstermektedir. Bu da, İnhibisyonu Kalkmış Geri Besleme veya Stokastik Rezonans gibi fonksiyonel modellere, tamamen yapısal olan Çapraz Aktivasyon modeline kıyasla daha fazla destek sağlar.

6.2. Duyu Yoksunluğundan Doğan Sinestezi

Edinilmiş sinestezi, körlük veya sağırlık gibi duyu yoksunluğu durumlarında gözlemlenen daha geniş bir fenomen olan “çapraz-modal plastisite” (cross-modal plasticity) ile yakından ilişkilidir.⁶⁰

• Mekanizma: Beynin bir bölgesi birincil duyusal girdisinden mahrum kaldığında (örneğin, kör bir bireyin görsel korteksi), bu bölge atıl kalmaz. Bunun yerine, dokunma veya işitme gibi diğer duyular tarafından “kolonize edilir” veya “işgal edilir”.⁶⁰ Bunun en bilinen örneği, usta Braille okuyucularında görülür. Bu kişiler parmaklarıyla Braille okurken, beyinlerinin normalde görme için kullanılan görsel korteks bölgeleri aktif hale gelir.⁶⁰ Benzer şekilde, sağır bireylerde işitsel korteks, görsel hareket veya dikkat gibi işlevler için yeniden görevlendirilebilir.⁶⁰
• Bağlantı: Bu fenomen, beynin katı, tek amaçlı modüllerden oluşan bir koleksiyon olmadığını, aksine girdiye dayalı olarak kaynakları dinamik bir şekilde yeniden tahsis eden esnek bir sistem olduğunu kanıtlar.⁶⁴ Edinilmiş sinestezi, bu temel yeniden düzenleme ilkesinin daha spesifik ve belki de daha az organize bir tezahürü olarak görülebilir. Beynin varsayılan durumunun katı bir şekilde modüler değil, temelde çoklu duyusal ve şekillendirilebilir olduğu anlaşılmaktadır. Bu, sinestezinin
  ex nihilo (yoktan) yeni yollar yaratmak yerine, tüm beyinlerde gizli olarak var olan çapraz-modal yolların maskesinin düşürülmesi veya güçlendirilmesi olabileceğini düşündürmektedir.

BÖLÜM III: Sinestetin Bilişsel Manzarası

Sinestezinin etkileri, sadece temel algı düzeyinde kalmaz; aynı zamanda hafıza, yaratıcılık ve dikkat gibi daha üst düzey bilişsel işlevlere de uzanır. Bu bölüm, sinestetlerin zihinsel dünyasının nasıl farklılaştığını, bu farklılıkların ne gibi avantajlar ve dezavantajlar getirdiğini ve tarihteki bazı önemli figürlerin yaşam ve eserlerini nasıl şekillendirdiğini inceleyecektir. Bu analiz, sinestezinin sadece bir algısal durum değil, aynı zamanda bir bilişsel stil olduğunu ortaya koyacaktır.

Bölüm 7: Sinestezik Hafıza Avantajı – İki Ucu Keskin Bir Kılıç

Sinestetlerin genellikle üstün hafıza yeteneklerine sahip olduğu yönünde popüler bir kanı vardır. Bilimsel araştırmalar, bu kanının bir doğruluk payı olduğunu, ancak durumun “evrensel bir süper hafıza” mitinden daha karmaşık ve nüanslı olduğunu göstermektedir. Sinestezik hafıza avantajı, genellikle sinestezinin tetikleyici (inducer) ve eşlik eden (concurrent) alanlarıyla ilgili belirli materyallerle sınırlıdır ve bu durum, duyusal aşırı yüklenme gibi potansiyel bilişsel maliyetlerle dengelenebilir.

7.1. Hafıza İçin İkili Kodlama

Sinestezinin hafızayı güçlendirmesinin altında yatan temel mekanizma, “ikili kodlama” (dual coding) prensibine benzer. Bir bilgi, birden fazla duyusal kanalla kodlandığında, daha zengin ve daha kalıcı bir hafıza izi bırakır. Sinestetler için bu süreç otomatiktir.

• Örtük Bir Anımsatıcı (Mnemonic) Cihazı: Bir grafem-renk sinesteti için, bir telefon numarası sadece bir rakam dizisi değil, aynı zamanda bir renk dizisidir. “555-2345” numarası, belki de “mavi-mavi-mavi, sarı-yeşil-mor-mavi” gibi bir renk deseni olarak kodlanır.¹⁰ Bu ek duyusal katman, bilginin hatırlanması için fazladan bir ipucu sağlar. Sinestetler, isimleri, tarihleri veya kelimelerin yazılışlarını hatırlamak için bu renkleri bilinçli veya bilinçsiz olarak kullandıklarını sıkça rapor ederler.⁵³
• Ampirik Kanıtlar: Grup çalışmaları, bu avantajın gerçek olduğunu doğrulamıştır. Grafem-renk sinestetlerinin, kelime listelerini hatırlama gibi sözel hafıza görevlerinde ve renk tonlarını ayırt etme gibi renk hafızası testlerinde nörotipik kontrollere göre daha iyi performans gösterdiği bulunmuştur.⁵³ Benzer şekilde, takvim-formu sinestetlerinin otobiyografik ve tarihsel olayları hatırlamada belirgin bir avantaja sahip olduğu gösterilmiştir.⁵³ Bu avantajlar, genellikle 0.5 ila 1 standart sapma aralığında, etkileyici ancak savant düzeyinde olmayan bir iyileşme olarak ölçülür.⁵³

7.2. Avantajın Sınırları ve Bilişsel Maliyetler

Sinestezik hafıza avantajı evrensel değildir ve bazı potansiyel dezavantajları da beraberinde getirebilir.

• Alan Özgüllüğü: Hafıza avantajı genellikle sinestezinin alanlarıyla sınırlıdır. Örneğin, grafem-renk sinestetleri kelime listelerinde daha iyi performans gösterirken, sayı matrislerini veya soyut şekilleri hatırlamada bir avantaj göstermeyebilirler.⁵³ Bu, avantajın genel bir hafıza kapasitesi artışından ziyade, spesifik kodlama stratejilerinden kaynaklandığını gösterir.
• Duyusal Aşırı Yüklenme ve Dikkat Sorunları: Sinestezinin istemsiz doğası, bilişsel bir maliyet yaratabilir. Sürekli olarak ortaya çıkan ek duyusal bilgiler (örneğin, bir konuşmayı dinlerken renklerin belirmesi), dikkat dağıtıcı olabilir ve ana göreve odaklanmayı zorlaştırabilir.¹⁰ Birden fazla sinestezi türüne sahip bireyler için, duyusal deneyimlerin yoğunluğu bunaltıcı hale gelebilir ve bu durum “duyusal karışıklık” olarak adlandırılır.¹⁹ Bu, özellikle gürültülü veya görsel olarak karmaşık ortamlarda karar verme ve odaklanma yeteneklerini olumsuz etkileyebilir.¹³

Sonuç olarak, sinestezinin hafıza üzerindeki etkisi, basit bir “iyileştirme” olarak değil, bilişsel bir “takas” olarak daha iyi anlaşılabilir. Sinestetler, belirli bilgi türlerini kodlamak ve geri çağırmak için güçlü ve otomatik bir içsel sistem kazanırlar, ancak bu, potansiyel olarak dikkat kaynaklarını tüketen ve duyusal aşırı yüklenmeye yol açabilen bir sistemdir.

Bölüm 8: Yaratıcılığın Kaynağı mı?

Sinestezi ile yaratıcılık arasındaki bağlantı, hem popüler kültürde hem de bilimsel literatürde sıkça dile getirilen, ancak anlaşılması zor ve karmaşık bir ilişkidir. Birçok ünlü sanatçı, müzisyen ve yazarın sinestet olması (veya olduğu iddia edilmesi), bu iki olgunun bir şekilde bağlantılı olduğu fikrini güçlendirmiştir.¹² Ancak bilimsel araştırmalar, bu bağlantının doğasının, “sinestezikler daha yaratıcıdır” şeklindeki basit bir ifadeden çok daha incelikli olduğunu göstermektedir.

8.1. Sanatsal Uğraşlara Yönelim ve İlham Kaynağı

Sinestetlerin yaratıcı sanatlarla (resim, müzik, yazı) daha fazla meşgul olma eğiliminde oldukları tutarlı bir bulgudur.⁷ Bu durumun birkaç olası açıklaması vardır:

• Doğrudan İlham: Sinestezik deneyimler, sanat için doğrudan bir ilham kaynağı ve hammadde sağlayabilir. Müzik dinlerken renkler ve şekiller gören bir kromestet (ses-renk sinesteti), bu görsel senfoniyi tuvale dökmek için doğal bir motivasyona sahip olabilir.¹² Bu, özellikle deneyimlenen sinestezi türü ile seçilen sanat dalı arasında bir uyum olduğunda belirgindir. Örneğin, müzikten görsel deneyimler yaşayan sinestetlerin bir enstrüman çalma olasılığı, diğer sinestetlere göre anlamlı ölçüde daha yüksektir.⁷³
• Metaforik Düşünceye Yatkınlık: Ramachandran ve Hubbard gibi araştırmacılar, sinestezinin altında yatan nöral mekanizmanın (beyin haritaları arasında artan iletişim), görünüşte alakasız kavramlar ve fikirler arasında bağlantı kurma yeteneğini de artırabileceğini öne sürmüşlerdir.⁴³ Bu, metaforik düşüncenin ve dolayısıyla yaratıcılığın temelinde yatan bir bilişsel süreçtir. Bu görüşe göre, sinestezi geninin popülasyonda hayatta kalmasının nedeni, bu “yaratıcılık yan etkisi” olabilir.

8.2. Psikometrik Yaratıcılık Testlerinde Performans

Sinestetlerin sanata olan ilgisi açık olsa da, standart psikometrik yaratıcılık testlerindeki performansları daha karmaşık bir tablo sunar. Yaratıcılık genellikle iki ana bileşene ayrılır:

• Iraksak Düşünme (Divergent Thinking): Belirli bir probleme yönelik çok sayıda farklı ve orijinal çözüm veya fikir üretme yeteneğidir. Genellikle “Alternatif Kullanımlar Testi” gibi testlerle ölçülür (örneğin, “bir tuğlanın kaç farklı kullanımı vardır?”).
• Yakınsak Düşünme (Convergent Thinking): Farklı bilgi parçalarını birleştirerek tek bir doğru veya en iyi çözüme ulaşma yeteneğidir. “Uzak Çağrışımlar Testi” (Remote Associates Test – RAT) gibi testlerle ölçülür (örneğin, “krem”, “paten” ve “su” kelimelerini birleştiren dördüncü kelime nedir? Cevap: “buz”).

Araştırmaların sonuçları karışıktır. Bazı çalışmalar, sinestetlerin özellikle yakınsak düşünme gerektiren RAT gibi testlerde kontrol gruplarından daha iyi performans gösterdiğini bulmuştur.⁷ Bu, sinestetlerin uzak kavramlar arasında beklenmedik bağlantılar kurma yeteneğinin bir yansıması olabilir. Ancak, ıraksak düşünme testlerindeki sonuçlar daha az tutarlıdır; bazı çalışmalar bir avantaj bulurken, diğerleri bulamamıştır.⁷

Bu bulgular, önemli bir ayrıma işaret etmektedir: Sinestetler, belirli çağrışımlara “aşağıdan yukarıya” (bottom-up) yani otomatik ve uyaran güdümlü bir erişime sahip olabilirler, ancak bu çağrışımları esnek bir şekilde “yukarıdan aşağıya” (top-down) yani amaç odaklı ve stratejik bir şekilde kullanma yetenekleri her zaman daha iyi olmayabilir.¹² Başka bir deyişle, sinestezi onlara benzersiz “yapı taşları” (duyusal çağrışımlar) sağlayabilir, ancak bu taşlarla ne inşa edecekleri, genel bilişsel esnekliklerine ve diğer üst düzey yürütücü işlevlerine bağlıdır.

Sonuç olarak, sinestezi ve yaratıcılık arasındaki ilişki doğrudan ve tek yönlü değildir. Sinestezi, yaratıcı uğraşlar için zengin bir ilham kaynağı ve motivasyon sağlayabilir ve belirli türdeki yaratıcı problem çözme yeteneklerini (özellikle yakınsak düşünme) artırabilir. Ancak, yaratıcılığın kendisi, sinestezik deneyimlerin ötesinde, esneklik, bilgi birikimi ve stratejik düşünme gibi birçok farklı bilişsel ve kişilik özelliğini içeren çok yönlü bir olgudur.

Bölüm 9: Sinestezik Zihnin Portreleri – Kandinsky, Nabokov ve Feynman

Sinestezinin soyut tanımlarının ve bilimsel verilerinin ötesinde, bu fenomenin insan yaşamı ve başarısı üzerindeki etkisini anlamanın en güçlü yollarından biri, deneyimlerini eserlerine ve düşüncelerine yansıtmış olan önemli tarihi figürlerin yaşamlarını incelemektir. Ressam Wassily Kandinsky, yazar Vladimir Nabokov ve fizikçi Richard Feynman, farklı alanlarda devrim yaratmış üç isimdir ve her birinin sinestezisi, dünyayı algılama ve yorumlama biçimlerini temelden şekillendirmiştir.

9.1. Wassily Kandinsky: Soyut Sanatın Senfonisi

Rus ressam Wassily Kandinsky (1866-1944), genellikle soyut sanatın babası olarak kabul edilir ve onun sanatsal devriminin merkezinde, sesleri renk ve şekil olarak algıladığı güçlü kromestezi deneyimi yatar.¹

• Belirleyici An: Wagner’in Lohengrin‘i: Kandinsky’nin sanat yolculuğundaki dönüm noktası, Moskova’daki Bolşoy Tiyatrosu’nda Richard Wagner’in Lohengrin operasını izlediği andır. Bu deneyimi daha sonra şöyle anlatmıştır: “Tüm renklerimi ruhumda, gözlerimin önünde gördüm. Vahşi, neredeyse çılgın çizgiler önümde çiziliyordu”.⁷⁶ Bu ezici sinestezik vizyon, onu hukuk kariyerini bırakıp resim eğitimi almaya iten katalizör olmuştur.
• Sanat Felsefesi ve Renk Teorisi: Kandinsky için renkler, sadece görsel özellikler değil, aynı zamanda içsel, ruhsal titreşimlere sahip varlıklardı. Her rengin kendine özgü bir “sesi” ve duygusal bir karşılığı olduğuna inanıyordu. “Renklerin sesi o kadar kesindir ki, parlak sarıyı bas notalarla veya koyu göl mavisini tiz notalarla ifade edecek birini bulmak zor olurdu” demiştir.¹ Sanatında, sarının rahatsız edici ve enerjik, mavinin ise en yüksek ruhsal özlemleri uyandıran derin ve içe dönük bir renk olduğuna inanıyordu.¹
• Müzikal Kompozisyonlar: Kandinsky’nin eserleri, bu felsefenin doğrudan bir yansımasıdır. Resimlerine Kompozisyon, Emprovizasyon ve Füg gibi müzikal başlıklar vermesi tesadüf değildir.⁷⁶
  Kompozisyon VII ve Kompozisyon VIII gibi başyapıtları, tuval üzerine dökülmüş görsel senfoniler olarak görülebilir. Bu eserlerde, form ve rengi, tıpkı bir bestecinin notaları ve ritmi kullandığı gibi, duygusal ve ruhsal bir tepki uyandırmak için kullanmıştır.⁷⁹ Arnold Schönberg gibi atonal müzik bestecilerinden ilham alarak, tıpkı onların geleneksel armoni kurallarını reddettiği gibi, o da figüratif temsili reddetmiş ve saf soyutlamaya yönelmiştir.⁷⁶ Kandinsky’nin sinestezisi, ona sadece ilham vermekle kalmamış, aynı zamanda sanatı, duyular arası bir deneyim olarak yeniden tanımlayan devrimci bir dilin temelini atmıştır.

9.2. Vladimir Nabokov: Renkli Bir Alfabe ile Yazmak

Rus-Amerikan romancı Vladimir Nabokov (1899-1977), 20. yüzyıl edebiyatının en büyük stilistlerinden biri olarak kabul edilir ve onun düzyazısının eşsiz duyusal zenginliği, sahip olduğu grafem-renk sinestezisiyle derinden bağlantılıdır.²

• “Renkli İşitme”: Nabokov, otobiyografisi Speak, Memory‘de ve çeşitli röportajlarında sinestezisini “renkli işitme” olarak tanımlamış ve harflerin renklerini büyük bir hassasiyetle detaylandırmıştır.² Örneğin, İngiliz alfabesindeki uzun ‘a’ sesinin “yıpranmış ahşap renginde”, Fransızca ‘a’ sesinin ise “cilalı abanoz” renginde olduğunu belirtmiştir.² Kendi baş harfleri için ‘V’nin “soluk, şeffaf bir pembe” (kuvars pembesi), ‘N’nin ise “grimsi-sarımsı bir yulaf ezmesi rengi” olduğunu söylemiştir.²
• Ailevi Bir Özellik: Nabokov’un sinestezisi, fenomenin genetik doğasına da ışık tutar. Sadece kendisi değil, annesi, eşi Véra ve oğlu Dmitri de sinestetti.⁵² Ancak renk eşleşmeleri kişiye özeldi. Ünlü bir anekdotta, oğlu Dmitri’nin ‘M’ harfini mor olarak gördüğünü, kendisinin ise aynı harfi pembe, eşinin ise mavi olarak gördüğünü anlatır. Bu, sinestezinin kalıtsal bir yatkınlık olduğunu ancak spesifik çağrışımların bireysel olarak geliştiğini gösteren mükemmel bir örnektir.²
• Edebi Etkisi: Nabokov’un sinestezisi, eserlerindeki metaforların ve betimlemelerin temelini oluşturmuştur. Oğlu Dmitri’ye göre, babasının bir nesneyi tarif etme biçimi, her zaman özgün bir dokunuşun yanı sıra bir renk de içerirdi.⁵² Nabokov’un detaylara olan takıntısı (“İlahi detayı okşayın” sözü ünlüdür) ve kelimeleri neredeyse fiziksel nesneler gibi ele alması, harfleri ve sesleri somut duyusal niteliklerle deneyimlemesinden kaynaklanıyor olabilir.⁵⁴ Onun için dil, sadece soyut bir semboller sistemi değil, aynı zamanda renk, doku ve tattan oluşan zengin bir duyusal paletti.

9.3. Richard Feynman: Denklemlerin Renkleri

Nobel ödüllü teorik fizikçi Richard Feynman (1918-1988), sadece parlak zekasıyla değil, aynı zamanda alışılmadık düşünme biçimleriyle de tanınırdı. Bu düşünme biçimlerinden biri, denklemlerdeki harfleri ve sembolleri renkli olarak gördüğü grafem-renk sinestezisiydi.³

• “Harfleri Renkli Görüyorum”: Feynman, otobiyografik kitabı What Do You Care What Other People Think?‘de bu deneyiminden bahseder: “Denklemleri gördüğümde, harfleri renkli görüyorum – nedenini bilmiyorum […] Bessel fonksiyonlarının belli belirsiz resimlerini görüyorum; açık ten rengi j’ler, hafif menekşe-mavimsi n’ler ve etrafta uçuşan koyu kahverengi x’ler var”.³
• Sezgisel Bir Araç mı?: Feynman’ın sinestezisinin, onun karmaşık matematiksel ve fiziksel kavramları sezgisel olarak kavramasına yardımcı olup olmadığı bir spekülasyon konusudur. Renkler, denklemlerdeki farklı değişkenleri ve terimleri görsel olarak etiketleyerek, karmaşık yapıları daha kolay ayırt edilebilir ve hatırlanabilir hale getirmiş olabilir.⁸³ Bu, bir programcının kodun farklı bileşenlerini (değişkenler, fonksiyonlar, yorumlar) ayırt etmek için “sözdizimi vurgulama” (syntax highlighting) kullanmasına benzetilebilir. Renkler, Feynman’a denklemin yapısı hakkında anında, sezgisel bir “his” vermiş olabilir. Bir yorumcu, Feynman’ın “Bu çalışma çok şüpheli bir mor tonunda. Gidip bir kontrol edeceğim” diyebileceğini hayal etmiştir.⁸⁴
• İki Rengi Aynı Anda Görmek: Feynman’ın deneyimi, sinestezinin temel bir özelliğine de ışık tutar: iki rengi aynı anda algılama yeteneği. Bir sinestet, tebeşirle yazılmış siyah bir ‘x’ harfine baktığında, hem mürekkebin gerçek siyah rengini hem de harfin sinestezik kahverengi rengini aynı anda algılar.³ Norveç’te yapılan bir fMRI çalışması, bu fenomenin nöral temelini araştırmış ve sinestezik rengin, gerçek rengi işleyen beyin bölgelerini (renk merkezlerini) aktive ettiğini ve bu iki deneyimin aynı nöral altyapıyı paylaşarak bir arada var olabildiğini göstermiştir.³

Bu üç portre, sinestezinin sadece bir algısal tuhaflık olmadığını, aynı zamanda bireyin dünya ile kurduğu ilişkiyi, düşünme biçimini ve en önemlisi, yaratıcı ve entelektüel üretimini derinden etkileyebilen güçlü bir içsel araç olabileceğini göstermektedir.

BÖLÜM IV: Daha Geniş Etkiler ve Gelecek Ufukları

Sinestezi, sadece onu deneyimleyen bireylerin zihinlerine açılan bir pencere değil, aynı zamanda insan beyninin temel organizasyon prensipleri, nörolojik çeşitliliğin doğası ve teknolojinin duyusal deneyimlerimizi nasıl şekillendirebileceği hakkında daha geniş sorular sormamızı sağlayan bir mercektir. Bu son bölüm, sinestezinin otizm ve mizofoni gibi diğer durumlarla ilişkisini, nörotipik beyinlerdeki yankılarını ve gelecekteki potansiyel uygulamalarını ele alarak konuyu daha geniş bir bağlama oturtacaktır.

Bölüm 10: Sinestezi Daha Geniş Bir Bağlamda – Otizm, Mizofoni ve Nöroçeşitlilik

Sinestezi, izole bir fenomen değildir; diğer nörogelişimsel durumlar ve algısal farklılıklarla ilginç ve aydınlatıcı bağlantılar gösterir. Bu bağlantılar, sinestezinin bir “bozukluk” olarak değil, insan beynindeki varyasyonların daha geniş bir spektrumunun parçası olarak görülmesi gerektiğini vurgulayan nöroçeşitlilik (neurodiversity) hareketinin temel argümanlarını güçlendirir.

• Sinestezi ve Otizm: Araştırmalar, sinestezinin otizm spektrumundaki bireylerde genel popülasyona göre daha yaygın olduğunu göstermektedir.⁹ Bir çalışma, otizmli yetişkinlerde sinestezi prevalansının yaklaşık %19 olduğunu bulmuştur; bu oran, genel popülasyondaki yaklaşık %4’lük orandan önemli ölçüde yüksektir.⁸⁵ Bu iki durumun birlikte görülmesi tesadüfi olmayabilir. Her ikisi de atipik duyusal işlemleme ile karakterizedir. Otizmli bireyler genellikle hiper- (aşırı) veya hipo- (yetersiz) duyarlılık gibi duyusal farklılıklar yaşarken, sinestetler duyusal harmanlama yaşarlar.²⁵ Altta yatan olası bir mekanizma, her iki durumda da rol oynadığı düşünülen “atipik sinirsel bağlantısallıktır”. Özellikle, artan yerel (kısa menzilli) bağlantısallığın hem otizmin detay odaklı işlemleme stiline hem de sinestezinin duyusal çapraz aktivasyonuna katkıda bulunabileceği öne sürülmüştür.⁸⁵
• Sinestezi ve Mizofoni: Mizofoni, kelimenin tam anlamıyla “sesten nefret etme” anlamına gelir ve çiğneme, dudak şapırdatma veya nefes alma gibi belirli seslere karşı yoğun bir öfke, kaygı veya iğrenme tepkisiyle karakterize nörolojik bir durumdur.⁹ Sinestezi gibi, mizofoni de belirli bir tetikleyiciye (ses) karşı istemsiz ve yoğun bir tepki (duygu) içerir. Bu nedenle bazı araştırmacılar, mizofoninin bir tür “ses-duygu sinestezisi” olup olmadığını tartışmaktadır.²⁷ Her iki durumun da beyindeki artan bağlantısallıkla ilişkili olabileceği düşünülmektedir.⁸⁶ Ancak önemli farklılıklar da vardır: Mizofonideki duygusal tepki neredeyse her zaman olumsuzdur ve tüm hastalarda benzerdir, oysa sinestezik deneyimler genellikle nötr veya hoştur ve oldukça kişiye özeldir. Ayrıca, mizofoni genellikle ergenlik döneminde başlarken, sinestezi erken çocukluktan itibaren mevcuttur.⁸⁶ Bu nedenle, mizofoninin sinestezinin bir alt türü olup olmadığı hala bir tartışma konusudur.
• Nöroçeşitlilik Perspektifi: Nöroçeşitlilik hareketi, otizm, DEHB, disleksi ve sinestezi gibi nörolojik farklılıkları, tedavi edilmesi gereken “bozukluklar” olarak değil, insan beyninin doğal ve kabul edilebilir varyasyonları olarak görür.²⁶ Bu perspektif, sinestezinin bir “durum” veya “özellik” olarak tanımlanmasıyla mükemmel bir uyum içindedir.²⁴ Bu hareket, “normal” bir beyin olmadığı fikrini savunur ve bu farklılıkların, tıpkı biyoçeşitlilik gibi, insan türü için değerli olabilecek benzersiz yetenekler ve bakış açıları sunabileceğini öne sürer.²⁶ Sinestezinin hafıza ve yaratıcılıkla olan potansiyel bağlantıları, bu görüşü destekleyen güçlü örneklerdir. Nöroçeşitlilik, sinestetlerin deneyimlerini patolojikleştirmek yerine, onları anlamayı, kabul etmeyi ve hatta kutlamayı teşvik eder.⁸⁸

Bölüm 11: Nörotipik Beyindeki Sinestezi Yankıları – Bouba/Kiki Etkisi

Sinestezinin altında yatan mekanizmaların, sadece sinestetlere özgü tamamen ayrıksı bir durum mu, yoksa tüm insanlarda var olan temel bir beyin organizasyon prensibinin abartılı bir ifadesi mi olduğu önemli bir sorudur. Bu soruya ışık tutan en ilgi çekici kanıtlardan biri, “bouba/kiki etkisi” olarak bilinen ses sembolizmi fenomenidir.

• Fenomenin Tanımı: Bouba/kiki etkisi, insanların “bouba” veya “maluma” gibi yuvarlak sesli anlamsız kelimeleri yuvarlak şekillerle, “kiki” veya “takete” gibi keskin sesli kelimeleri ise sivri uçlu şekillerle eşleştirme yönündeki güçlü ve sezgisel eğilimidir.⁹⁰ Bu etki, ilk olarak 1920’lerde psikolog Wolfgang Köhler tarafından “maluma/takete” olarak tanımlanmıştır.⁹²
• Evrensellik ve Kökenler: Bu etki, kültürler ve diller arasında oldukça evrenseldir. Amerika’daki üniversite öğrencilerinden Hindistan’daki Tamil konuşmacılarına ve hatta yazılı bir dili olmayan kabilelere kadar çok çeşitli popülasyonlarda gösterilmiştir.⁹¹ Bu evrensellik, etkinin basitçe öğrenilmiş bir çağrışım olmadığını, dilin kökenlerine ve beynin temel çapraz-modal haritalama yeteneğine dair daha derin bir şeyi yansıttığını düşündürmektedir. Olası açıklamalar arasında, “bouba” derken ağzın yuvarlak bir şekil alması ve “kiki” derken daha gergin ve köşeli bir şekil alması gibi artikülatör jestlerle görsel şekiller arasındaki bağlantı yer alır.⁹¹
• Sinestezi ile Bağlantısı: Bouba/kiki etkisi, esasen tüm insanlarda var olan bir tür “zayıf” veya “evrensel” sinestezidir. Sesler (işitsel) ve şekiller (görsel) arasında keyfi olmayan, sistematik bir bağlantı olduğunu gösterir. Bu, seslerin anlamlara tamamen rastgele atandığı şeklindeki klasik dilbilimsel görüşe meydan okur ve ses sembolizminin dilin evriminde önemli bir rol oynamış olabileceğini ima eder.⁹¹ Bu açıdan bakıldığında, gelişimsel sinestezi, bu evrensel çapraz-modal haritalama mekanizmalarının genetik veya gelişimsel nedenlerle bilinçli algı düzeyine çıktığı, abartılı bir versiyonu olarak görülebilir. Yani, sinestetlerin beyni niteliksel olarak farklı olmayabilir; daha ziyade, hepimizde var olan gizli bağlantıların “sesini açmış” olabilirler. Bu, sinestezinin, insan algısının temel bir yönünü anlamak için bir model sistem olarak neden bu kadar değerli olduğunu gösterir.

Bölüm 12: Şekillendirilebilir Beyin – Eğitim, Teknoloji ve Yarının Duyuları

Sinestezinin doğası – beynin esnekliği, çapraz-modal bağlantıları ve öğrenmenin rolü – sadece beynin nasıl çalıştığını anlamak için değil, aynı zamanda onu nasıl geliştirebileceğimiz ve onarabileceğimiz konusunda da heyecan verici olasılıklar sunmaktadır. Sinestezi eğitimi, duyu ikamesi cihazları ve sanal gerçeklik gibi alanlardaki son gelişmeler, duyusal deneyimin sınırlarını zorlamakta ve rehabilitasyon ile insan yeteneklerini artırma arasındaki çizgiyi bulanıklaştırmaktadır.

• Sinestezi Eğitimi ve Bilişsel Faydaları: Eğer sinestezik çağrışımlar en azından kısmen öğrenilebiliyorsa, nörotipik bireylerin de benzer deneyimler kazanmak için eğitilip eğitilemeyeceği sorusu gündeme gelir. Son yıllardaki çalışmalar, bu sorunun cevabının “evet” olabileceğini göstermektedir.

• Eğitim Çalışmaları: Araştırmacılar, nörotipik yetişkinleri, belirli harfleri belirli renklerle ilişkilendirmeyi içeren yoğun eğitim programlarına tabi tutmuşlardır.²⁰ Haftalarca süren bu eğitimlerin sonunda, katılımcıların sadece harf-renk çağrışımlarını öğrenmekle kalmadığı, aynı zamanda gerçek sinestetlerde görülen bazı davranışsal ve fizyolojik belirteçleri (örneğin, sinestezik Stroop etkisi) sergilemeye başladıkları görülmüştür. Hatta bazı katılımcılar, laboratuvar dışında bile renksiz harfler için renk deneyimleri yaşadıklarını bildirmişlerdir.²⁰
• Bilişsel Transfer: Daha da şaşırtıcı olanı, bu tür bir eğitimin beklenmedik bilişsel faydalar sağlayabilmesidir. Bir çalışmada, bu tür bir harf-renk eğitim programının, katılımcıların IQ puanlarında ortalama 12 puanlık bir artışa yol açtığı bulunmuştur.⁹⁶ Bu bulgu, sinestezik kodlamanın altında yatan çapraz-modal ilişkilendirme becerisinin, genel zeka ile ilişkili daha geniş bilişsel süreçlere transfer olabileceğini düşündürmektedir. Bu, sinestezinin sadece bir algısal durum değil, aynı zamanda etkili bir bilişsel strateji olabileceğini göstermektedir.⁹⁷
• Duyu İkamesi (Sensory Substitution): Bu teknoloji, kaybedilen bir duyunun yerini, bilgiyi başka bir duyu kanalı aracılığıyla beyne ileterek doldurmayı amaçlar.¹⁰⁰ Bu, sinestezinin temel prensibinin – yani bir duyu bilgisinin başka bir duyu tarafından yorumlanmasının – pratik bir uygulamasıdır.
• Uygulamalar: Kör bireyler için geliştirilen cihazlar, bir kameradan gelen görsel bilgiyi, dile yerleştirilen bir elektrot dizisi aracılığıyla dokunsal desenlere (BrainPort) ¹⁰¹ veya kulaklıklar aracılığıyla karmaşık ses manzaralarına (vOICe) ¹⁰² dönüştürür. Benzer şekilde, nörobilimci David Eagleman’ın laboratuvarından çıkan Neosensory gibi giyilebilir yelekler, işitme engelli bireylerin sesleri ciltlerindeki titreşim desenleri olarak “hissetmelerini” sağlar.¹⁰⁰ Bu cihazlar, beynin ne kadar esnek olduğunu ve yeni duyusal veri akışlarını yorumlamayı öğrenebildiğini kanıtlamaktadır.
• Sanal Gerçeklik (VR) ile Sinestezi İndüksiyonu: Sanal gerçeklik teknolojisi, sinestezik deneyimleri simüle etmek ve hatta nörotipik bireylerde geçici olarak tetiklemek için eşsiz bir platform sunmaktadır.²¹ VR, kullanıcıyı tamamen sürükleyici, çoklu duyusal bir ortama sokarak, ses, renk, şekil ve hareket arasında programlanmış bağlantılar yaratabilir.
• Potansiyel Kullanımlar: Sanatçılar ve araştırmacılar, müziğin görsel temsillerini yaratan veya belirli görsel uyaranlara işitsel karşılıklar atayan VR deneyimleri geliştirmektedir.¹⁰⁵ Bu, sadece sinestezinin nasıl bir his olduğunu anlamak için bir empati aracı olmakla kalmaz, aynı zamanda terapötik potansiyele de sahiptir. Örneğin, VR tabanlı yapay sinestezi, hastaların dikkatini kronik ağrıdan uzaklaştırmak için kullanılabilir.¹⁰⁷ Bu teknolojiler, beynin duyusal girdileri nasıl bağladığını manipüle ederek, algının kendisini yeniden şekillendirme olasılığını ortaya koymaktadır.

Sonuç: Yeniden Büyülenmiş Dünya

Bu kapsamlı raporun ortaya koyduğu gibi, sinestezi basit bir nörolojik tuhaflıktan çok daha fazlasıdır. Sayıları renkli görmek veya sesleri tatmak, beynin gerçekliği nasıl esnek bir şekilde inşa ettiğinin, duyusal sınırların ne kadar geçirgen olabileceğinin ve algı, hafıza ve yaratıcılık gibi temel bilişsel işlevlerin ne kadar derinden iç içe geçtiğinin canlı bir kanıtıdır.

Analiz, sinestezinin kökenlerinin, genetik yatkınlıkların (doğa) ve erken çocukluktaki öğrenme deneyimlerinin (yetiştirme) karmaşık bir etkileşimi olduğunu göstermiştir. Çapraz aktivasyon, inhibisyonu kalkmış geri besleme ve stokastik rezonans gibi nörolojik modeller, bu fenomenin “nasıl” gerçekleştiğine dair rakip ama aydınlatıcı açıklamalar sunarken, edinilmiş sinestezi ve çapraz-modal plastisite vakaları, beynin temelden esnek ve kendini yeniden organize etmeye hazır olduğunu kanıtlamaktadır. Sinestezinin hafıza üzerindeki etkileri, belirli alanlarda sağladığı somut avantajlarla, bilişsel bir strateji olarak potansiyelini ortaya koyarken; yaratıcılıkla olan ilişkisi, duyusal deneyimlerin sanatsal ilham için nasıl bir kaynak olabileceğini göstermektedir. Kandinsky, Nabokov ve Feynman gibi figürlerin yaşamları, bu potansiyelin insanlık tarihini şekillendiren eserlere nasıl dönüştüğünün altını çizmektedir.

Dahası, sinesteziyi nöroçeşitlilik çerçevesinde ele almak, onu bir “kusur” olarak değil, insan deneyiminin zengin bir varyasyonu olarak görmemizi sağlar. Bouba/kiki etkisi gibi fenomenler, sinestezik mekanizmaların yankılarının tüm beyinlerde mevcut olabileceğini düşündürerek, bu “farklılığın” aslında evrensel bir insan potansiyelinin bir ifadesi olduğunu ima eder.

Son olarak, sinestezi eğitimi, duyu ikamesi ve sanal gerçeklik gibi alanlardaki gelişmeler, geleceğe dair heyecan verici bir ufuk açmaktadır. Bu teknolojiler, sinesteziden öğrendiğimiz ilkeleri kullanarak, sadece duyusal kayıpları telafi etmekle kalmayıp, aynı zamanda tüm insanlar için yeni algısal gerçeklikler yaratma potansiyeli taşımaktadır.

Yine de, birçok soru cevapsız kalmaktadır. Sinestezinin kesin genetik belirteçleri nelerdir? Projektör ve asosiyatör deneyimleri arasındaki nöral farklar tam olarak nedir? Sinestezik çağrışımların zamanla nasıl ve neden stabilize olduğu süreci daha iyi nasıl modellenebilir? Ve belki de en önemlisi, sinestezinin sağladığı bilişsel avantajlar, genel popülasyonun yararına olacak şekilde güvenilir bir şekilde eğitilebilir ve uygulanabilir mi? Bu sorular, sinestezi araştırmalarının bir sonraki neslini yönlendirecek ve bizi, insan bilincinin en temel gizemlerini anlamaya bir adım daha yaklaştıracaktır. Sinestezi, bize dünyanın tek bir şekilde deneyimlenmediğini, her zihnin kendi eşsiz ve büyülü gerçekliğini dokuduğunu hatırlatan güçlü bir derstir.

Alıntılanan çalışmalar

1. Seeing Sounds, Hearing Colours with Kandinsky’s Synesthesia …, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://svasalife.com/seeing-sounds-hearing-colours-with-kandinskys-synesthesia/
2. Vladimir Nabokov Talks Synesthesia – Mental Floss, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.mentalfloss.com/article/49442/vladimir-nabokov-talks-synesthesia
3. Reading in 2 colours at the same time – EurekAlert!, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.eurekalert.org/news-releases/604030
4. Sinestezi: Sayıları Duymak, Renkleri Tatmak… – İletim, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://iletim.istanbul.edu.tr/index.php/2022/10/17/sinestezi-sayilari-duymak-renkleri-tatmak/
5. Gerçek ‘Kafa Karışıklığı’: Sinestezi ve Evrim, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://evrimagaci.org/gercek-kafa-karisikligi-sinestezi-ve-evrim-361
6. Stochastic resonance model of synaesthesia – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6834013/
7. Creativity and involvement in art in different types of synaesthesia – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6900146/
8. Affect-related synesthesias: a prospective view on their existence, expression and underlying mechanisms – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3798864/
9. Sinestezi Nedir? Sinestezi Belirtileri Nelerdir? – Memorial, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.memorial.com.tr/saglik-rehberi/sinestezi-nedir
10. Sinestezi – Nedenleri, Tanısı ve Tedavisi – Apollo Hospitals, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.apollohospitals.com/tr/symptoms/synesthesia
11. A critical review of the neuroimaging literature on synesthesia – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC4379872/
12. Synaesthesia, creativity and art: What is the link? – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/6301475_Synaesthesia_creativity_and_art_What_is_the_link
13. Renklerin Tadı, Sayıların Rengi Olabilir mi?: Sinestezi Nedir? Belirtileri ve Türleri | Hiwell, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.hiwellapp.com/blog/sinestezi-nedir
14. Everyday fantasia: The world of synesthesia – American Psychological Association, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.apa.org/monitor/mar01/synesthesia
15. Synesthesia – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Synesthesia
16. Some Demographic and Socio-cultural Aspects of Synesthesia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, http://www.daysyn.com/Day2005.pdf
17. Survival of the Synesthesia Gene: Why Do People Hear Colors and Taste Words?, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/51844323_Survival_of_the_Synesthesia_Gene_Why_Do_People_Hear_Colors_and_Taste_Words
18. Synesthesia Project | FAQ – Boston University, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.bu.edu/synesthesia/faq/
19. Sinestezi Nedir? Sinestezi Belirtileri Nelerdir? – Medical Park, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.medicalpark.com.tr/sinestezi/hg-6396
20. Adults Can Be Trained to Acquire Synesthetic Experiences – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/268793898_Adults_Can_Be_Trained_to_Acquire_Synesthetic_Experiences
21. Using immersive virtual reality to recreate the synaesthetic experience – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC10478570/
22. (PDF) Neurocognitive Mechanisms of Synesthesia – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/7499468_Neurocognitive_Mechanisms_of_Synesthesia
23. Questions about synesthesia : r/Synesthesia – Reddit, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.reddit.com/r/Synesthesia/comments/jiyvci/questions_about_synesthesia/
24. Synesthesia: What Does It Mean When Your Brain Routes Sensory Information Through Multiple Unrelated Senses? – BetterHelp, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.betterhelp.com/advice/synesthesia/synesthesia-disorder-or-neurodivergent-trait/
25. Exploring the Intriguing Connection Between Synaesthesia and Autism, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://reframingautism.org.au/exploring-the-intriguing-connection-between-synaesthesia-and-autism/
26. Synesthesia and Neurodiversity – Psychology Today, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.psychologytoday.com/us/blog/sensorium/201501/synesthesia-and-neurodiversity
27. What is Misophonia?, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.misophoniacognitivecenter.com/what-is-misophonia/
28. FAQ : Synaesthesia research – University of Sussex, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.sussex.ac.uk/synaesthesia/faq
29. Sinestezinin Nörobiyolojik Temelleri – Hiwell, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.hiwellapp.com/blog/sinestezi-norobiyolojisi
30. Renkleri Duymak Sesleri Görmek: Sinestezi Deneyiminin Gizemli Dünyası, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://bekiryapicioglu.com/renkleri-duymak-sesleri-gormek-sinestezi-deneyiminin-gizemli-dunyasi/
31. Lexical-gustatory synesthesia – The Synesthesia Tree, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.thesynesthesiatree.com/2021/03/lexical-gustatory-synesthesia.html
32. Voice-to-taste synesthesia – The Synesthesia Tree, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.thesynesthesiatree.com/2021/03/voice-to-taste-synesthesia.html
33. Sinestezi Beynimizin Renkli Dünyası – Sone Psikoloji, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.sonepsikoloji.com/sinestezi/
34. Synesthesia | Internet Encyclopedia of Philosophy, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://iep.utm.edu/synesthe/
35. Understanding The Developmental Aspects Of Synesthesia – BetterHelp, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.betterhelp.com/advice/synesthesia/understanding-the-developmental-aspects-of-synesthesia/
36. Music-Color Synesthesia: A Historical and Scientific Overview, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pubs.lib.umn.edu/index.php/aisthesis/article/download/4635/3133/24753
37. History of synesthesia research – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_synesthesia_research
38. Journal of the American Viola Society V, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://americanviolasociety.org/wp-content/uploads/2022/03/JAVS-37.1.pdf
39. Chromesthesia – Wikiwand, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.wikiwand.com/en/articles/Chromesthesia
40. (PDF) Brain Areas involved in Synaesthesia: A Review – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/51648258_Brain_Areas_involved_in_Synaesthesia_A_Review
41. Neural basis of synesthesia – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Neural_basis_of_synesthesia
42. Neurophysiology of Synesthesia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://web.education.wisc.edu/edneurolab/wp-content/uploads/sites/58/2012/09/Hubbard_CurrPsychRep07.pdf
43. Survival of the Synesthesia Gene: Why Do People Hear Colors and Taste Words? – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3222625/
44. Synaptic Pruning, Animation – YouTube, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=0S0jKbh6R1I
45. The neurological basis: synesthesia and the brain, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.thesynesthesiatree.com/2021/04/the-neurological-basis-for-synesthesia.html
46. Synesthesia: Opening the Doors of Perception – Sites at Dartmouth, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://sites.dartmouth.edu/dujs/2010/05/30/synesthesia-opening-the-doors-of-perception/
47. (PDF) The Cross-Activation Theory at 10 – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/51648255_The_Cross-Activation_Theory_at_10
48. ResearchSPAce, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://researchspace.bathspa.ac.uk/10619/1/10619.pdf
49. Investigation of the relationship between neuroplasticity and grapheme-color synesthesia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/neuroscience/articles/10.3389/fnins.2024.1434309/full
50. A critical review of the neuroimaging literature on synesthesia – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/human-neuroscience/articles/10.3389/fnhum.2015.00103/full
51. Rare Case of Synesthesia After Brain Injury Reported – Medscape, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.medscape.com/viewarticle/808777
52. Speak, playthings: Nabokov’s synesthesia and memory, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, http://nabokovsecrethistory.com/news/nabokovs-synesthesia-and-memory/
53. Synesthesia and learning: a critical review and novel theory – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3938117/
54. notesonnabokov | Notes on Nabokov and Synesthesia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://notesonnabokov.wordpress.com/
55. A case report of acquired synesthesia and heightened creativity in a musician after traumatic brain injury | Request PDF – ResearchGate, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/370592764_A_case_report_of_acquired_synesthesia_and_heightened_creativity_in_a_musician_after_traumatic_brain_injury
56. Second known case of patient developing synesthesia after brain injury – ScienceDaily, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.sciencedaily.com/releases/2013/07/130730101744.htm
57. Brilliant Brain, by Accident – Psychology Today, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-superhuman-mind/201404/brilliant-brain-by-accident
58. Musician’s head injury triggered rare synesthesia, causing him to ‘see’ music | Live Science, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.livescience.com/health/neuroscience/musicians-head-injury-triggered-rare-synesthesia-causing-him-to-see-music
59. New-onset Synesthesia and Heightened Creativity in a Musician after Traumatic Brain Injury (P7-1.011) – Neurology.org, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.neurology.org/doi/10.1212/WNL.0000000000202300
60. Cross modal plasticity – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Cross_modal_plasticity
61. Crossmodal Plasticity, Sensory Experience, and Cognition | Oxford Research Encyclopedia of Neuroscience, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://oxfordre.com/neuroscience/display/10.1093/acrefore/9780190264086.001.0001/acrefore-9780190264086-e-401?p=emailAoRC7isb3ZzyM&d=/10.1093/acrefore/9780190264086.001.0001/acrefore-9780190264086-e-401
62. The Cross-Modal Effects of Sensory Deprivation on Spatial and Temporal Processes in Vision and Audition: A Systematic Review on Behavioral and Neuroimaging Research since 2000 – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6914961/
63. CROSS-MODAL PLASTICITY: WHERE AND HOW?, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, http://fitchlab.com/FitchLabBin/NeuroDev%20Downloads/15.Bavelier&Neville.2002.pdf
64. Cross-modal plasticity: Where and how? Nature Reviews Neuroscience, 3, 443-452, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.researchgate.net/publication/11330071_Cross-modal_plasticity_Where_and_how_Nature_Reviews_Neuroscience_3_443-452
65. Neuropeptide-Driven Cross-Modal Plasticity following Sensory Loss in Caenorhabditis elegans | PLOS Biology – Research journals, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://journals.plos.org/plosbiology/article?id=10.1371/journal.pbio.1002348
66. Crossmodal plasticity in sensory loss, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://einsteinmed.edu/uploadedFiles/departments/neurology/Divisions/Child_Neurology/Child_Neurology_References/Plasticity/Frasnelli%20Plasticity%20in%20sensory%20loss%20Progr%20Brain%20Res%202011.pdf
67. Cross-modal plasticity: where and how? – PubMed, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12042879/
68. Cross-modal plasticity in sensory deprived animal models: From the thalamocortical development point of view – PubMed, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26459021/
69. Cross-modal perception | Perception Class Notes – Fiveable, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://library.fiveable.me/perception/unit-11/cross-modal-perception/study-guide/yHA8eL7n75UrhgJ0
70. A unified model for cross-modal plasticity and skill acquisition – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/neuroscience/articles/10.3389/fnins.2024.1334283/full
71. The Cross-Modal Effects of Sensory Deprivation on Spatial and Temporal Processes in Vision and Audition: A Systematic Review on Behavioral and Neuroimaging Research since 2000 – PubMed, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31885540/
72. Sinestezi Bir ‘Mysterium’: Nöromüzikoloji III – Andante, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.andante.com.tr/tr/10179/Sinestezi-Bir-mysterium-Noromuzikoloji-iii
73. Synaesthesia, creativity and art: What is the link?, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, http://www.daysyn.com/wardetal2008.pdf
74. Sanat eği̇ti̇mi̇nde si̇nestezi̇ ve yaraticilik – DergiPark, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2426317
75. Kandinsky & the Color of Music | – A Sound Mind, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://asoundmind.edublogs.org/2021/03/07/kandinsky-the-color-of-music/
76. Wassily Kandinsky’s Symphony of Colors – Denver Art Museum, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.denverartmuseum.org/en/blog/wassily-kandinskys-symphony-colors
77. Wassily Kandinsky: Synesthesia & Abstraction, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.synesthesiatest.org/blog/wassily-kandinsky-abstraction
78. The synaesthesia of Kandinsky, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.legendarte.shop/en/blog/the-synaesthesia-of-kandinsky/
79. Wassily Kandinsky: Ability to See Sounds and Hear Color – 1st Art Gallery, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.1st-art-gallery.com/article/wassily-kandinsky-ability-to-see-sounds-and-hear-color/
80. a fragment from “Speak, Memory”, by Vladimir Nabokov, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.doctorhugo.org/synaesthesia/nabokov.html
81. Reading in two colours at the same time – Medical Xpress, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://medicalxpress.com/pdf218890129.pdf
82. www.artsci.utoronto.ca, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.artsci.utoronto.ca/news/colourful-language-u-t-psychologists-discover-enhanced-language-learning-synesthetes#:~:text=I%20don’t%20know%20why,dark%20brown%20x’s%20flying%20around.%E2%80%9D
83. Richard Feynman had grapheme-color synesthesia, so he effectively saw all math w… | Hacker News, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://news.ycombinator.com/item?id=11743176
84. TIL that the famous physicist Richard Feynman had synesthesia, which in his case meant he would see colors when looking at equations – Reddit, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.reddit.com/r/todayilearned/comments/eojn2h/til_that_the_famous_physicist_richard_feynman_had/
85. Is synaesthesia more common in autism? – PMC – PubMed Central, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC3834557/
86. Misophonia – The Synesthesia Tree, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.thesynesthesiatree.com/2021/03/misophonia.html
87. Is misophonia a form of synesthesia? – Reddit, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.reddit.com/r/misophonia/comments/128cwjo/is_misophonia_a_form_of_synesthesia/
88. Neurodiversity: An Introduction | Sage Therapy Chicago, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.sagetherapy.com/post/neurodiversity-an-introduction
89. Sound and Color: I learned I have synesthesia and you could too | Sarah Kraning | TEDxMinneapolis – YouTube, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=1KuEYvXD1bY
90. Symbouki: a meta‐analysis on the emergence of sound symbolism in early language acquisition – Laboratoire de Sciences Cognitives et Psycholinguistique, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, http://www.lscp.net/persons/peperkamp/Fort_Lammertink_Peperkamp_Guevara-Rukoz_Fikkert_Tsuji_(2018)_SymBouKi._A_meta-analysis_on_the_emergence_of_sound_symbolism_in_early_language_acquisition.pdf
91. Bouba/kiki effect – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Bouba/kiki_effect
92. ‘Shape’ and ‘Taste’ of Words May Make Them Easier to Learn and Remember – The ASHA Leader, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://leader.pubs.asha.org/do/10.1044/leader.MIW.28012023.cross-modal-associations.28/full/
93. The bouba/kiki effect is robust across cultures and writing systems – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8591387/
94. Bo-NO-bouba-kiki: picture-word mapping but no spontaneous sound symbolic speech-shape mapping in a language trained bonobo | Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences – Journals, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://royalsocietypublishing.org/doi/10.1098/rspb.2021.1717
95. On the Nature of Synesthesia: A Learned Association or Something Different? – Digital Commons @ IWU, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://digitalcommons.iwu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1199&context=psych_honproj
96. Surprising IQ boost (12% in average) by a training program designed for totally different purpose. : r/psychology – Reddit, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.reddit.com/r/psychology/comments/2mryte/surprising_iq_boost_12_in_average_by_a_training/
97. an Appeal for Using Synesthetic Association Training to Improve Reading Fluency in Children with Dyslexia – LIACS Thesis Repository, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://theses.liacs.nl/pdf/2016-2017-HenneveldR.pdf
98. Synesthesia and Musical Perception – Journal of Student Research, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.jsr.org/hs/index.php/path/article/download/2077/1092/16605
99. Defining (trained) grapheme-color synesthesia – Bohrium, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.bohrium.com/paper-details/defining-trained-grapheme-color-synesthesia/814751415804100609-11115
100. Sensory Substitution – David Eagleman, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://eagleman.com/science/sensory-substitution/
101. Sensory Substitution – Introduction to Sensation and Perception, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pressbooks.umn.edu/sensationandperception/chapter/sensory-substitution/
102. Designing sensory-substitution devices: Principles, pitfalls and potential – PMC, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC5044782/
103. Seeing sounds, tasting colors (re-release) | Wu Tsai Neurosciences Institute, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://neuroscience.stanford.edu/news/seeing-sounds-tasting-colors-re-release
104. The Future of Synesthesia in Theatre – Number Analytics, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/future-of-synesthesia-in-theatre
105. RMCAD Student Explores Synesthesia Through Virtual Reality, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.rmcad.edu/blog/rmcad-student-explores-synesthesia-through-virtual-reality/
106. The Posthumanist Synaesthesia: How Machine Learning and Virtual Reality Revolutionise Human Perception · Issue Five – Sonic Scope, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://www.sonicscope.org/pub/0pdmfrih
107. Advancing Attention Control Using VR-Induced Artificial Synesthesia – Duke Computer Science, erişim tarihi Temmuz 31, 2025, https://users.cs.duke.edu/~reif/paper/VirtualReality/ArtificialSynesthesia/ArtificialSynesthesia.pdf